درباره جعفر شهری

گاهی یک شخص، بسیاری از آداب و رسوم زیبای ایرانیان را که در چرخه زندگی ماشینی به بوته فراموشی سپرده شده و می‌رفته تا برای همیشه از یادها برود با قلم توانای خود در قالب رمان، سفرنامه و دیگر کتاب‌ها به تصویر می‌کشد و حیاتی دوباره به آن‌ها می‌بخشد که یکی از این افراد جعفر شهری است؛ نویسنده‌ای که همه آن چیزی را که برای ما به یادگار گذاشت، خوب یا بد تاریخ ما و تاریخ پدران ماست، تاریخی که ما آن را دوست داریم و چون هویت ماست آن را می‌پرستیم.

تولد و خانواده

جعفر شهری در ۱۲۹۳ خورشیدی در شب تاجگذاری احمدشاه قاجار در محله عودلاجان تهران دیده به جهان گشود. او پدری نامهربان به نام میرزا و مادری بسیار فداکار به نام کبرا داشت و در نهایت فقر و مستمندی زندگی می‌کرد و به همین دلیل، بیشتر از چند کلاس به مدرسه نرفت.

شهری درباره مادرش می‌گوید: مادرم بیش از هر چیز به سواددار شدنم توجه داشت و در ناامیدی و کوتاه شدن دستش در تلاش زندگی با پدرم که مرا از او گرفته… عطف نظر به جانب پیشه و کسب و کار کرده کار را ترغیب می‌نمود، با تکیه زیادتر به کار بازویی.

می‌گفت سرمایه مرد زر کلاه و جهاز و پشتوانه زن باید زیر چارقدش باشد؛ یعنی دانش فکری و مغز کارآمد برای مرد که با یک ارائه فکر و بروز اندیشه افراد و موسسه و جماعتی را بتوانند اداره نموده به اختیار آورده و رهنمون بشود.

در همان کودکی پدر و مادرش از هم جدا شدند. شهری خاطرات بسیار بد و رنج آوری از پدر و شوهر مادرش که پس از پدر اسیر او شد در برخی آثارش نقل می‌کند و درباره پدرش می‌نویسد: پهلوان پنبه‌ای بود که فقط زورش به ضعیف می‌رسید. پدری که از بزرگی و سرپرستی فقط تنبیه، توبیخ، زجر و شکنجه را آموخته بود.

اشتغال و علم‌آموزی

شهری به دلیل فقر و تنگدستی خانواده مجبور بود که از همان دوران کودکی و نوجوانی وارد بازار کار شود و در محیط بیرون از خانه و در میان توده مردم اجتماع پرورش یافت. پس آنچه از خواندن و نوشتن و فرهنگ و معارف آموخت از مدرسه مردم در کوچه و بازار بود.

جعفر شهری هنگام که در یک دکان ریخته‌گری قاشق و چنگال شاگردی می‌کرد، پسر مالک دکانشان را در رفت‌وآمد به مدرسه در خیابان لُختی (سعدی) که در آن زمان خیابانی ناامن بود، همراهی می‌کرد و پسر صاحب مغازه هم کتاب‌هایش به او داد و شهری همراه با سوهان زدن و رنده کاری، کتاب می‌خواند و لغات دشوار را می‌نوشت و معانی آنها را از او می‌پرسید.

شهری سپس به صورت شاگرد در یک دکان دلاکی که استادش در آن به کارهای سلمانی، جراحی، سنت‌گری و طبابت مشغول بود، برخی از معارف ادبی و علوم را آموخت و اطلاعات پیشین خود را تکمیل کرد.

آموخته‌هایی از زندگی مردم

شهری به دلیل اینکه در شغل‌های مختلف وارد شد، توانست مطالب و اصطلاحات زیادی از زندگی مردم و کوچه و بازار یاد بگیرد که بعداً در تألیف کتاب‌هایش، بسیار از آنها استفاده کرد.

بنا بر نوشته احمد اشرف نویسنده، شهری در دوران زندگی با جماعت بزرگی از مردمان اداری و بازاری و صنف‌های مختلف شهر آشنا شد و با بسیاری از آنان دوستی و رفت‌وآمد برقرار کرد.

این نوع زندگی اجتماعی و داشتن روابط نزدیک و گسترده با هر گروه و قشر از مردم و تأمل در اجتماعات و آداب و رسوم و شیوه زندگی و روابط اجتماعی آنان، جملگی مجموعه دانسته‌ها و عقاید و آراء شهری را شکل داد.

به هر ترتیب آثار شهری از داستان و سفرنامه گرفته تا پژوهش‌های تاریخی- اجتماعی، جملگی گنجینه‌ای از اطلاعات درباره تاریخ و فرهنگ جامعه تهران سنتی در گذار به تجدد بود.

تالیفات

کتاب «طهران قدیم» و کتاب «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم»، ۲ اثر برجسته جعفر شهری در تاریخ اجتماعی و فرهنگ عامه مردم در جامعه سنتی تهران به شمار می‌رفت.

کتاب تهران در سده سیزدهم، بیش از یک هزار و ۱۰۰ شغل منقرض شده، در حال انقراض یا تغییر شکل داده را برای ما بازگو می‌کند و به گونه‌ای می‌توان گفت که این مجموعه، تاریخ و فرهنگ مشاغل در ایران است.

کتاب طهران قدیم را شهری به تشویق سید ابوالقاسم انجوی شیرازی در ۵ جلد نوشت. ظاهراً شهری از ۱۳۲۹ به فراهم آوردن مطالب تاریخ تهران سرگرم بوده است. او اطلاعات کتاب را از «دیده‌ها، شنیده‌ها، محفوظات و ملموسات خویش از طهران دوره طفولیت، طهران قبل از ظهور پهلوی» و دانسته‌هایی که «تنها قائم به ذات خود» او بوده‌اند و بدون کمک دیگران جمع آوری کرد.

کتاب «قند و نمک» دیگر اثر قابل‌توجه شهری، مجموعه‌ای از اصطلاحات اصیل تهرانی با توضیحات و پیشینه‌یابی آن‌ها است. همچنین از دیگر کتاب‌های او باید به شکر تلخ، حاجی در فرنگ، کتاب علی (ع)، حاجی دوباره، انسیه خانم، گزنه و قلم سرنوشت اشاره کرد.

خدمت به فرهنگ و ادب

شهری با کتاب‌هایی که از خود به یادگار گذاشت خدمت بزرگی به فرهنگ و ادب این سرزمین کرد. او زندگی روزمره مردم در تهران را به جزییات آورده است. سنت‌ها، آیین‌ها، رفتارها، مَثل‌ها، رخدادها و دگرگونی‌های تهران و مردم آن به زبانی روایی و همه‌فهم در نوشته‌هایش مشهود است.

این نویسنده به روشی که می‌توان آن را «عریان‌نویسی» نامید، هر آنچه را از تهران و ساکنان آن در دوره‌های قاجار و پهلوی اول می‌دانسته یا گرد آورده بوده به شیوه‌ای از تاریخ‌نگاری که در ایران ویژه خود او به شمار می‌آید، در ۲ مجموعه بزرگ نگاشت.

علی بلوک‌باشی، آثار او را از داستان و سفرنامه گرفته تا پژوهش‌های تاریخی- اجتماعی، گنجینه‌ای از اطلاعات درباره تاریخ و فرهنگ جامعه تهران سنتیِ در گذار به تجدد برمی‌شمرد.

عباس میلانی در نوشتار «تجدد و تجدد ستیزی در ایران» در معرفی و نقد ۲ اثر شهری یعنی شکر تلخ و طهران قدیم، کم‌تر کتابی را در میان کتاب‌های خاطرات و اسناد هم‌سنگ آن‌ها می‌داند. به تعبیر میلانی، این ۲ کتاب، دانشنامه فرهنگ و زبان عامیانه مردم تهران و چیزی در حد امثال و حکم دهخدا است. بنابراین بسیاری از دانسته‌های امروز ما از تهران در یک سده اخیر به ویژه در دوره قاجار از نوشته‌های جعفر شهری برآمده است.

سرانجام

این انسان مهربان و دوست داشتنی در اواخر عمر پربارش از ضعف بینایی رنج می‌برد تا اینکه سرانجام در سحرگاه ۶ آذر ۱۳۷۸ خورشیدی در تهران پس از یک عمر تلاش و کوشش برای فرهنگ و ادب ایران چشم از جهان فروبست.

منابع

۱-اشرف، احمد، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم»، کلک، ش ۶۱-۶۴، فروردین و تیر ۱۳۷۴.

۲-حدادی، نصرالله، «راوی «تهران قدیم» هم رفت»، جهان کتاب، س ۴، ش ۱۹-۲۲، آذر و دی ۱۳۷۸ ش.

۳-شهری، جعفر، گزنه، تهران، ۱۳۵۲.

۴-شهری، جعفر، شکر تلخ، تهران، بی‌تا.

۵-شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، ۱۳۶۹.