لزوم بازخوانی پیام واقعه غدیر خم
هاله عبدالهی راد
رویداد غدیر خم در نزد شیعیان از اهمیت بالایی برخوردار است چرا که از نگاه آنها سرنوشت و راهکار عملی زیست مؤمنانه مسلمین دران روز معین گردیده است و خطبه غدیر شاهدی بر این مدعاست. همچنان که در بخشی از خطبه پیامبر اسلام می‌فرماید:
هان مردمان! آخرین بار است که در این اجتماع به پا ایستاده‌ام. پس بشنوید و فرمان حق را گردن گذارید؛ چرا که خداوند عزّوجلّ صاحب اختیار و ولی و معبود شماست؛ و پس از خداوند ولی شما، فرستاده و پیامبر اوست که اکنون در برابر شماست و با شما سخن می‌گوید. و پس از من به فرمان پروردگار، علی ولی و صاحب اختیار و امام شماست. آن گاه امامت در فرزندان من از نسل علی خواهد بود. این قانون تا برپایی رستاخیز که خدا و رسول او را دیدار کنید دوام دارد……ای مردم من من آنچه را که مأمور به آن بودم بر شما ابلاغ کردم تا حجتی باشد بر حاضر و غایب….. پس حاضران به غایبان و پدران به فرزندان برسانند تا روز قیامت… (معاشر الناس انی ادعها امامه و وارثه فی عقبی الی یوم القیامه و قد بلغت ما امرت بتبلیغه حجه علی کل حاضر و غائب و علی کل احد ممن شهد اولم یشهد، ولد اولم یولد فلیبلغ الحاضر الغائب و الوالد الولد الی یوم القیامه)
با توجه به تواتر نقل خطبه غدیر در میان شیعه و سنی در جریان حجه الوداع و توجه پیامبر به مسئله خلافت و امامت پس از خود می‌توان اعتقاد به غدیر و امامت علی ع بعد از پیامبر را نقطه عطفی در تارخ تطور مسلمانان بعد از هجرت دانست به نحوی که بعد از وفات پیامبر مسلمین سه گروه شدند:
گروه اول، غدیریان و معتقدان به بیعت با علی ع- گروه دوم، منکران غدیر و دشمنان ولایت علی و گروه سوم، تأویل کنندگان واقعه غدیرکه مسئله بیعت با علی را به دوستی و محبت او و خاندانش تقلیل دادند و از بیعت با علی بعنوان خلیفه و امام بس از نبی، سرباز زدند.
در نگاه اکثریت شیعیان انکار واقعه غدیر به مثابه صدوا عن سبیل الله و مانع تراشی در برابر سعادت بشریت است و چه بسا منکرین غدیر را در صف اولیاء شیطان به شمار می‌آورند. منکرین امامت معصوم اغلب کسانی بودند که دینداری آنها لسانی بود و دل خوشی از پیامبر نداشتند و بعد از وفات آن حضرت بهترین موقعیت برای مواجهه با اسلام را در دشمنی با ولایت علی می‌دیدند. نهایتاً هم به دشمنان درجه یک امام علی و اهل بیت تبدیل شدند. اما تقلیل دهندگان غدیر لزوماً دشمن علی و اهل بیت نبودند هر چند در میان آنها هم گاه افراد منافق و متعصبی پیدا می‌شد که در جهت تضعیف امامت معصوم گام برمی داشتند. از اینرو نمی‌توان قاطعانه گفت تأویل گران خطبه غدیر دشمنان امامت بوده‌اند.
در طول قرون متمادی و با وجود چالشها و فراز و نشیبهای پیش روی تشیع، همه ساله با فرا رسیدن روز غدیر خم شیعیان جشن می‌گیرند و سعی می‌کنند در بزرگداشت این روز فعال باشند، چرا که جریان شیعی، حرکت در مسیر غدیر و ترویج پیام ولایت را به نوعی وظیفه دینی خود می‌داند و گرامی داشتن این روز را مسئولیتی تلقی میکند که مطابق سخن پیامبر به آنها ابلاغ شده است.
آنچه حائز اهمیت است و محور اصلی این نوشتار می‌باشد، تبیین اثرات و تحلیل منطقی پیامدهای رویکرد حمایتی جریان شیعی نسبت به واقعه غدیر خم است. پیامدهایی که در طول تاریخ و در برهه‌های مختلف تاثیرات بسیاری بر حیات معنوی تشیع داشته و منشاء و انگیزه طرح مسائل مهم و تأمل برانگیز پیرامون نحوه عملکرد شیعیان بوده است. سوالاتی که در اذهان ایجاد می‌شود و عقلاء شیعه موظف به پاسخگویی به آنها هستند از قبیل اینکه:
– بازآفرینی اهداف شیعه از غدیر چه تاثیری در نحوه مواجهه و برگزاری آیینهای مرتبط با آن دارد؟
ـ آیا شیعیان مختارند به هر نحوی که صلاح می‌دانند و خیر می‌پندارند واقعه غدیر را ارج بنهد و عزیز بدارد؟
ـ آیا لازم است در هر دوره زمانی با عنایت به ملاحظات خاص آن دوره عقلاء شیعه عملکردشان را مورد ارزیابی و اصلاح قرار دهند؟
ـ تکرار بدون جرح و تعدیل مراسم غدیر در هر سال بدون ایجاد تنوع و نوآوری صحیح است و آسیبی به پیام اصیل غدیر نمی‌رساند؟
ـ آیا لازم است مطابق ذائقه مردم در هر عصری برنامه ریزی کرد تا بیشترین و مفیدترین حس نسبت به اصل تشیع در افراد ایجاد شود؟
ـ تدوین راهکارهای خاص و بدیع مطابق شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و دینی هر دوره زمانی در بزرگداشت غدیر چقدر اهمیت دارد و بر عهده کدام نهاد یا ارگان است؟
ـ آیا می‌توان بدون در نظر گرفتن اولویت‌ها به عرف شیعه اجازه داد دقیقاً مطابق سنتهای پیشین عمل کند؟
ـ چگونه می‌توان نحوه عملکرد غدیریان در سنتهای قدیمی و در دوران کنونی را آسیب شناسی کرد؟
این مسائل و بسیاری سؤالات چالش‌برانگیز دیگر عقلانیت شیعی را موظف میکند در هر برهه‌ای، هوشمندانه اوضاع مرتبط با زمان خود را بسنجد و متناسب با شرایط خاص آن دوره واقعه غدیر را بازآفرینی و یادآوری کند تا مناسبترین و مؤثرترین بازخورد را دریافت نماید.
به نظر می‌رسد اصرار بر تکرار تحت اللفظی سنتهای پیشینیان در بزرگداشت غدیر نه تنها قادر نیست جوابگوی نیازهای معنوی جدید و اقناع کننده اذهان پرسشگر باشد، بلکه ممکن است منجر به دامن زدن به دشمنی‌ها و نزاعهای فرقه‌ای شده و آتش نفرت و جنگ و خونریزی را در میان متعصبان و جزم اندیشان فرقه‌های مختلف برافروزد. در این صورت آنچه نصیب امت اسلام می‌شود برخلاف رسالت غدیر است که همانا ترویج مودت و دوستی بین مسلمین و جلوگیری از تفرقه و تشتت آنها بود. برای پرهیز از چنین وقایعی لزوم بازنگری در اهداف و آرمانهای غدیر بیشتر احساس می‌شود.
راهکاری که به نظر می‌رسد می‌توان ارائه کرد پاسخ به یک سؤال مهم و بنیادین از طرف شیعیان است؛ سؤال بسیار مهمی که هر فرد شیعه پایبند ولایت معصوم باید از خود بپرسد این است که: چرا غدیر برای شیعه عید محسوب می‌شود؟ و گرامیداشت این عید تداعی گر کدامین حقیقت مهم در تاریخ اسلام است؟
تأمل در باب این مسئله میتواند در تبیین عقلانی واقعه غدیر بسیار راهگشا باشد. متأسفانه در میان برخی عوام، بزرگداشت غدیر تلویحاً نوعی جبهه گیری در برابر جریان‌های غیر شیعی است که به زعم آنان باید مورد طعن و کنایه قرار گیرند.
این نگرش به نوعی سبب دشمن‌تراشی و کینه‌ورزی نامعقول می‌شود. گویی غدیر موقعیتی است تا شیعه حقانیت خود را فریاد بزند و دیگران غیر خودی را با صدای بلند در رده منحرفین و گمراهان اعلام کند. در این تلقی عوامانه متأسفانه معنا و حکمت این عید بزرگ مغفول مانده و پرداختن به فرعیات انحرافی موجب کاستن از تاثیرگذاری آن در میان مسلمین می‌شود.
وجه دیگر واقعه غدیر را می‌توان در سایه هدایت و رحمت بی کران الهی فهمید. غدیر تبلور هدایت تشریعی خاصه الهی است که ذیل رحمت واسعه باری تعالی شامل حال بندگان شده است. هرکه تحت انوار این فیض واقع شود، لذت بهره مندی از آن را خواهد چشید و زیست معنوی متعالی را تجربه خواهد کرد.
غدیر تکرار می‌شود، این یعنی هر سال در یک روز خاص شاه کلید سعادت بشرو گستره رحمت الهی معرفی شده و از همه انسان‌های آن عصر دعوت می‌شود تا به نور بپیوندند و در زلال هدایت جان خود را جلا دهند.
این تقریر رحمانی از غدیر، انسان را تشنه هدایتی می‌داند که ولایت معصوم سرچشمه آن است و عید غدیر مجالی بی‌نظیر است برای پیوستن به دریای بیکران انوار قدسی و سیراب شدن از آب گوارای هدایت و سعادت. چنین خوانشی از واقعه غدیر میتواند انسان‌ها را تحت رحمت نامحدود خداوند و در کنار هم قرار دهد و منشأ مودت و دوستی بین ابناء بشر گشته و جلوه‌ای از رحمانیت الهی را به نمایش بگذارد.
بنابراین آنچه در جامعه شیعی حائز اهمیت است بازنگری در نحوه نگرش وبازخوانی مجدد پیام غدیر است عقلانیت شیعی در هر دوره‌ای وظیفه دارد هوشمندانه اوضاع مرتبط با زمان خود را بسنجد و متناسب با شرایط خاص آن دوره، واقعه غدیر را بازآفرینی نماید.
در این مسیر بازبینی و طراحی اهداف و آرمانهای تشیع بر مبنای واقع گرایی عملی، درک حقیقت اصیل غدیر و اجتناب از فرو افتادن در تحجر و سنت گرایی افراطی، الزامی بنظر می‌رسد و این امر خطیر محقق نمی‌شود مگر با استمداد از عقلانیتی که از بارزترین خصایص مکتب تشیع می‌باشد.
نادیده گرفتن این عقلانیت و بی‌توجهی به اقتضائات زمان و عدم شناخت جریان‌های سیاسی و دینی و مناقشات فرقه‌ای که جهان اسلام را درگیر کرده است و اصرار بر تکرار شعارهای رادیکال که از پیشینیان به ارث رسیده، نه تنها به اعتلای پیام غدیر کمک نمی‌کند بلکه موجب نفرت‌پراکنی و دامن زدن به تعصبات جاهلانه و تنش‌زایی بین افراد وابسته به فرقه‌های مذهبی مختلف می‌شود.
بنابراین گزینش شیوه‌های نوین، وحدت‌زا و مؤثر در تبلیغ و بزرگداشت عید غدیر باید مورد توجه خاص اهل علم، متکلمان شیعه، وعاظ، مراجع، خطبا، مداحان واقع شود. برای نیل به این هدف لازم است راهکارهای مؤثر و کاربردی منطبق بر عقلانیت و شریعت ناب و اصیل مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد.
تا زمانی که متفکران شیعه و محبان اهل بیت تنها به برگزاری مناسک سنتی جهت گرامیداشت غدیر بسنده کنند و از فهم عمقی و تأمل در رسالت معرفتی تشیع – که در واقعه غدیر خم نمود یافت – غفلت نمایند، نمی‌توان به دریافت پیام اصیل غدیر و انتشار و تبلیغ آن در جامعه مسلمین امیدوار بود.
از این رو لازم است حوزه‌های علمیه و مجامع دانشگاهی از طریق برپایی کرسی‌های علمی در میان اندیشمندان، ابعاد معرفت‌شناختی، تاریخی، فقهی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی واقعه غدیر را مورد بحث قرار داده و راهکارهای مؤثر و عینی در ایجاد همبستگی و صلح و مودت بین تمام افراد جامعه مسلمین را بر مبنای پیام هدایت غدیر طرح ریزی و ارائه نمایند.
دلباختگان ولایت علوی اگر به تعهد غدیری خود و اجدادشان پایبندند، می‌بایست واقعه غدیر را بازخوانی کنند و در طریق انتشار پیام ولایت طرحی نو دراندازند؛ طرحی بر مبنای عقلانیت، به دور از احساسات خام و بر مبنای نوع‌دوستی، شفقت و مهربانی که تمام انسان‌ها را ذیل رحمت واسعه پروردگار قرار دهد و از چشمه ولایت معصوم سیراب گرداند.
* هاله عبدالهی راد(دانش‌آموخته دکتری فلسفه دین-پژوهشگر)
سلام خانم دکتر عزیز.
برای ما شیعیان هم معلوم نشده که امام علی علیه السلام چه ویژگیی داشت که پیامبر دستش را به دست گرفت و مولای مسلمانان خواندش
گمان نمی‌کنم آن ویژگی‌های اغراق شده، که خارج از توان هر آدمی است، امام علی علیه السلام را به آن جایگاه رسانده باشد.
ای کاش می‌شد آن ویژگی‌های ملموس را بشناسیم و به همه‌ی انسان‌ها بشناسانیم
خانم عبدالهی راد شما مدام از ولایت معصوم وامامت معصوم گفتید چه دلیلی برای اینکه حضرت علی وفرزندانش معصوم بودند دارید؟ شما از طرحی برمبنای عقلانیت را متذکر شدید چه دفاع عقلانی از معصوم بودن امامان شیعه دارید که معتقدید مردم باید از انها اطاعت کنند ؟ البته عدم حضور امامان وتماس نفس به نفس نداشتن مردم باانها وبسنده کردن به اقوالی که جملگی تاریخی هستند ودربستر قومی وزمانی ومکانی خود گفته شده اند اگر واقعا هم گفته شده باشند جای خود دارد این عصمتی که شما به نمایندگی از شیعیان بران اصرار دارید را بر چه اساسی مطرح میکنید وهمه ی پایه ی استدلالتان را بران قرار داده اید لطفا پاسخگو باشید
عصمت اولوالامر از ایه اطیعوالله و اطیعوا الرسول و اولوالامر قابل فهم است اگر معصوم نباشند یعنی خطا می کنند و ما را به خطا و گناه می اندازندو این نقض غرض است و موجب تناقض
خانم دکتر عزیز
ضمن تایید فرمایشات جنابعالی در حفظ همبستگی و صلح و مودت در بین جامعه مسلمین، لزوم تاکید بر پیام اصلی غدیرکه یادآوری امامت امیرالمومنین علی (ع) می باشد -هرچند ناخوشایند عده ای از مسلمین واقع گردد- ضروی بنظر می رسد.
بنظر شما چه راهکارهای عملی در جامعه کنونی می توان پیشنهاد نمود که ضمن حفظ پیام اصلی غدیر و ترویج تشیع، از بروز تنش در برابر جریانات غیر شیعی جامعه مسلمین جلوگیری نمود؟
اقای علوی ایه ای که اشاره نمودید هیچ ربطی به معصومیت حضرت علی وفرزندانش ندارد برای اطاعت از رهبران دینی واجتماعی نباید حتما انها معصوم باشند هرانسانی خطا واشتباه میکند منتها انها بدلیل هوش بیشتر واشراف نسبت به قضایا درصد خطا واشتباهشان کمتر است اگر اینطور که شما میگویید باشد پس اولی الامر هم باید معصوم باشد یعنی همه ی رهبران دینی واجتماعی که مصداق اولی الامر هستند حتما باید معصوم باشند که قطعا اینطور نیست هیچ ایه ای از قران دلالت بر معصوم بودن حضرت علی وفرزندانش وجود ندارد متذکر میشوم که اولی الامر حتی میتواند فرمانده گردان وگروهان هم باشد اولی الامر حتی میتواند پدر ومادر ومعلم هم باشد اولی الامر کسیست که اطاعت از امرش برگردن ماست واینها هیچ ربطی به معصوم بودن ندارد