شیخ صفی، شیعی یا حنفی؟/ به مناسبت هفتصدمین سالگرد وفات شیخ صفی‌الدین اردبیلی
دوازدهم محرم امسال مصادف بود با هفتصدمین سال وفات شیخ صفی‌الدین اردبیلی از عارفان و صوفیان به‌نام ایران‌زمین. 16 دی‌ماه 1392 کنگره‌ای به همین مناسبت با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، برخی نهادهای دیگر با حضور اساتید و کارشناسان در محل کتابخانه ملی ایران برگزار شد. یادداشت زیر نگاهی است گذرا به شخصیت این عارف و صوفی نامی.
شیخ صفی‌الدین اردبیلی از شاخص‌ترین عارفان و صوفیان سرتاسر بلاد اسلامی به ویژه منطقه خاورمیانه است. شاخص‌ترین بدان دلیل که در دوره خود و دوره‌های بعد بیشترین تأثیر را از خود به جای گذاشته است. فراوانی مریدان شیخ از یک سو و تبدیل شدن وی به سلسله‌جنبان نخستین حکومت مقتدر شیعی در ایران و آغاز تبدیل شدن ایران به پایگاه تشیع، آن‌چه که هم‌اکنون شاهد آن هستیم. به عبارتی گذار از تصوف به سلطنت، نمونه‌ای که شاید کم‌تر در تاریخ اسلام مشاهده شده است. به گونه‌ای که تنها چند نسل بعد از شیخ، با رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران به دستور شاه اسماعیل صفوی، کم کم جنبه عرفانی و صوفیانه این طریقت به خاموشی گرایید و از دیگر سو جنبه سیاسی آن شعله‌ورتر شد.
همین ویژگی‌های توجه محققان و صاحب‌نظران را به خود جلب کرده و باعث مطرح شدن آرا و نظرات مختلفی درباره این شخصیت تاریخی شده است: سیادت شیخ صفی، مذهب شیخ صفی، نژاد شیخ صفی، و بعدها بررسی جایگاه امپراتوری شیعی صفوی و جایگاه آن در گسترش تشیع در ایران، وضعیت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و … این عصر.
عده‌ای سیادت شیخ صفی را نفی و او را کرد‌زاده‌ای از بومیان ایران دانسته‌اند. احمد کسروی چنین ادعایی داشت و کتاب معروف «شیخ صفی و تبارش» را نوشت. از دیگر سو نیز عده‌ای بر سیادت شیخ تأکید داشته و دارند. مرحوم آیت‌الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی مرجع نام‌آشنا و نسب‌شناس بزرگ دوران سیادت شیخ صفی و شجره‌نامه‌اش را تأیید کرده بود.
تبار و نژاد شیخ صفی نیز از مباحث بحث‌برانگیز بوده است. احمد کسروی ایرانی و زکی ولیدی طغان ترک، از طرفداران کردتبار بودن شیخ صفی بوده‌اند. به هر حال شیخ صفی که از قضا دیداری نیز با شیخ اجل سعدی در دوران جوانی خود داشته است، معروف به «پیر تُرک» بوده است.
اما مذهب شیخ صفی و حنفی یا شیعه بودنش از مهم‌ترین و جنجالی‌ترین مباحث بوده است. در اسناد و کتب هیچ‌گاه اشاره‌ای به سنّی مذهب بودن شیخ نشده است و آن‌گاه که درباره مذهب شیخ سؤال شده، شیخ پاسخ واضحی نداده‌اند و خود را پیرو راه گذشتگان دانسته‌اند، به گونه‌ای که شرمنده محضر رسول الله نباشند.
در هر صورت چه شیخ صفی شیعه باشد و چه حنفی، می‌دانیم که تنها به فاصله چند نسل از وی، فرزندان و مریدان و خاک‌نشینان درگاه شیخ صفی همه شیعه بوده‌اند. شاه اسماعیل صفوی با استفاده از کاریزمای جدش شیخ صفی و با حمایت طوایف ترک‌زبان آذربایجان و شرق ترکیه، به سلطنت رسید و مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام کرد. از آن زمان تا کنون شیعه، مذهب رسمی ایران بوده و هست.
دوازدهم محرم امسال مصادف بود با هفتصدمین سال وفات شیخ صفی‌الدین اردبیلی از عارفان و صوفیان به‌نام ایران‌زمین. 16 دی‌ماه 1392 کنگره‌ای به همین مناسبت با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، برخی نهادهای دیگر با حضور اساتید و کارشناسان در محل کتابخانه ملی ایران برگزار شد. یادداشت زیر نگاهی است گذرا به شخصیت این عارف و صوفی نامی.داود بهلولی
