امام حسین و گفتمان‌های ایرانی
هادی حکیم شفایی: چندی است هر سال در آستانه ماه محرم، چه در فضای مجازی و چه در فضای جامعه، در مواجهه با محرم، چهار گفتمان و چهار عمل متفاوت یا متعارض جولان می‌دهند.
یک گفتمان، گفتمان عزاداری و مناسکیِ سنتی محرم است. افرادی را می‌شناسیم که همچون چند صد سال گذشته، طبق روال سنت شیعیِ صفوی، به مساجد و تکیه‌ها می‌روند و در مراسم سخنرانی، سینه‌زنی، دعا، گریستن و صرف طعام شرکت می‌کنند. این دسته از عزاداران، با رهیافتی سنتی، عزاداری برای امام سوم شیعیان را واجد خیر و صواب اخروی و پاک شدن از گناهان و تحقق حاجات دنیوی می‌دانند. این مراسم عموماً توسط مردمانی بدون وابستگی و سازماندهی حکومتی انجام می‌پذیرد. در این نوع عزاداری، ممکن است عرضهٔ برخی خرافاتِ ناموجه دینی بیش از هر چیز جلب توجه کند که البته معمولاً ناشی از دانش ناکافی و ناآگاهی دین‌ورزان است.
گفتمان دوم، گفتمان عزاداریِ ایدئولوژیکِ محرم است که پس از انقلاب ۵۷ از سوی نهادهای مذهبی وابسته به حکومت گسترش یافته است. در این گفتمان، حرکت امام حسین، الهام‌بخش انقلاب اسلامی ایران و عامل بسیج نیروها به نفع سیاست‌های داخلی و منطقه‌ای نظام سیاسی معرفی می‌شود. در این نوع گفتمان محرم، عزاداری، سخنرانی، سینه‌زنی، گریستن و صرف طعام، درست مشابه قرائت سنتی از محرم انجام می‌پذیرد اما هدف نهایی، رویکردی ایدئولوژیک و بسیج نیروهاست به نفع قدرت موجود. موسیقی‌های نامتعارف و مهیج، خودزنی و حرکات نامتعارف، و تحریف سازمان‌یافتهٔ تاریخ اسلام، از ویژگی‌های این نوع عزاداری است.
گفتمان سوم، گفتمان طرد و انکار محرم است. افرادی، با اغراض سیاسی و یا دین‌ستیزانه و یا صرفاً به دلیل ناآگاهی دینی و تاریخی، تلاش می‌کنند اصل و اساس زندگی و حرکت امام سوم شیعیان و مراسم عزاداری پیروان او را زیر سؤال ببرند و مورد طرد یا تمسخر قرار دهند. این افراد، هرگونه عزاداری، گریستن، سینه‌زنی و نیایش را به صرف آنکه امام سوم شیعان، ۱۴۰۰ سال قبل می‌زیسته است خرافی، بیهوده و بی‌ارتباط به دنیای مدرن امروز می‌پندارند و نمی‌توانند ارتباطی دیالوگی با پیروان سنت محرم برقرار سازند.
گفتمان چهارم، گفتمان عالمانه و پژوهشگرانهٔ محرم است. صاحبان این گفتمان، پژوهشگران و عالمان جامعه شناسی، دین و تاریخ اسلام هستند که فراورده‌های پژوهشی خود را در قالب مقاله و سخنرانی عرضه می‌کنند. این گفتمان، عموماً به‌دست عامه مردم نمی‌رسد و در محافل آکادمیک و روشنفکری باقی می‌ماند.
به نظر می‌رسد نوعی مسامحه، ناهمسازی و عدم تحمل و تساهل، میان برخی از گفتمان‌های محرم وجود دارد. صاحبان گفتمان ایدئولوژیکِ قدرتمدار و صاحبان گفتمان طرد و انکار، بیشترین نقش را در ناسازگاری و عدم تحمل ایفا می‌کنند. از سوی صاحبانِ گفتمان عالمانه دینی نیز، اغلب با نوعی مسامحه و غفلت اجتماعی روبه‌رو هستیم. ابزارسازی محرم از سوی متولیان دین قدرتمدار، جهت بازی با عواطف و بسیج نیروهای سنتی جهت سرکوب منتقدان و ناراضیان به‌کار می‌رود و از سوی دیگر، پروژه غیرعالمانهٔ طرد و انکار از سوی صاحبان گفتمان دین‌ستیز، موجب شکاف و فاصلهٔ میان بخشی از جامعه سنتی با لایه‌های مدرن جامعه می‌شود.
به نظر می‌رسد پروژه غیرعالمانهٔ طرد و انکار موجب می‌شود لایه‌های سنتی جامعه، بیشتر در معرض فراورده‌های ایدئولوژیکِ لایه‌های قدرتمدار قرار بگیرند. از دگر سو، صاحبان گفتمان عالمانهٔ محرم، باید تلاش کنند به روش‌هایی، فراورده‌های پژوهشی خود در باب دین و تاریخ را به دست لایه‌های سنتی جامعه برسانند تا بتوانند از نزدیک شدن این قشرها به گفتمان مذهبیِ قدرتمدار و تأثیرپذیری منفی آنها از گفتمانِ غیرعالمانهٔ طرد و انکار، جلوگیری کنند.
همبستگی اجتماعی و ملی، نیازمند نزدیک شدن و گفت‌وگوی میان گفتمان‌هاست با هدف تضعیف گفتمان دینیِ رسمیِ قدرتمدار به نفع آگاهی و تقویت جامعه مدنی.
