تازه‌بالغ محتاط؛ به مناسبت ده‌سالگی «دین آنلاین»
یاسر میردامادی: «دین آنلاین» حالا ده ساله شده است. اگر این رسانه را مجازاً مؤنث حساب کنیم و سن بلوغ دختران را نیز هم‌چنان ۹ سال بدانیم، دین آنلاین رسانه‌ای تازه‌بالغ به شمار می‌آید.
اگر جریانی رسانه نداشته باشد انگار وجود ندارد. این سخن گرچه در باب جریان‌های سیاسی صادق است در باب جریان‌های فکری نیز چندان کمتر صادق نیست. من در این نوشتار کوتاه، بر سه جنبه از اهمیت تارنمای تحلیلی «دین آنلاین» تأکید می‌کنم: ۱. نزدیکی به جریان نواندیشی دینی، ۲. تلاش برای برقراری ارتباط میان جریان‌های فکری مختلف، ۳. حساسیت محتاطانه به رهایی‌بخشی سیاسی.
در انتها هم پیشنهادی برای بهبود این رسانه پیش می‌نهم.
۱. نواندیشی دینی
دین آنلاین رسانه‌ای نزدیک به بخش سنتی‌تر جریان فکری موسوم به «نواندیشی دینی» یا «روشن‌فکری دینی» است. این جریان پس از افول اصلاحات در ایران و بستن فلّه‌ای مطبوعات دوم خرداد دیگر رسانهٔ چندانی در داخل کشور ندارد. دیگر از مجلهٔ اثرگذاری مثل «کیان» یا خلف آن «مدرسه» خبری نیست. با سرکوب اصلاحات و نیز افول اقبال اجتماعی به جریان نواندیشی دینی چهره‌های نواندیش دینی یا دیگر سکوت پیشه کردند (مثل حبیب الله پیمان) یا کمتر سخن می‌گویند (مثل محمد مجتهد شبستری) یا مدت‌ها است که دیگر خود را نواندیش دینی نمی‌دانند (مثل مصطفی ملکیان) یا تن به هجرت ناخواسته از کشور داده‌اند (مثل عبدالکریم سروش، محسن کدیور، حسن یوسفی اشکوری و دیگران).
۲. پل ارتباطی
اما این تنها اهمیت دین آنلاین نیست. اهمیت دیگر این رسانه آن است که در عین گرایش‌اش به جریان نواندیشی دینی کوشیده به جریان‌های فکری دیگر هم صدا بدهد و باب گفت‌وگو میان آن‌ها را باز کند. از همین رو می‌توان در دین آنلاین نوشته‌هایی یافت که به جریان سنتیِ فقاهی یا عرفانی، سنت‌گرا (traditionalist)، پساتجددگرا (پست‌مدرنیست) و حتی بنیادگرا تعلق دارند. تمایز میان این جریان‌های فکری خود موضوع بحث مستقلی می‌تواند باشد، اما تا جایی که به بحث ما مربوط است این جریان‌ها با نواندیشی دینی، که تجددگرای دینی است، زاویهٔ فکری و حتی بعضاً سیاسی دارند.
۳. رهایی‌بخشی سیاسی محتاطانه
دین آنلاین درست از آن رو که گرایش به نواندیشی دینی دارد از وجه رهایی‌بخشی سیاسی خالی نیست. منظور از رهایی‌بخشی سیاسی تلاش برای تبعیض‌زدایی از ساخت قدرت و مردم‌سالار کردن هرم حکم‌رانی است. دین آنلاین را مثلاً مقایسه کنید با «ترجمان» که گرچه آن هم رسانه‌ای حرفه‌ای در داخل ایران است، وجه رهایی‌بخش ندارد و تلاش‌اش قانع کردن مردم برای حفظ وضع موجود است نه تغییر آن. این‌که «ترجمان» به دنبال قانع کردن مردم است و نه باتوم به سر آن‌ها کوبیدن، خود ـــ خواسته یا ناخواسته ــ وجهی مردم‌سالار دارد. با این حال، هدف ترجمان از قانع کردن مردم، قانع کردن آن‌ها به رضا دادن به وضعیتی است که مردم نقش چندانی در آن ندارند. ناگفته پیدا است که وجه رهایی‌بخش سیاسی دین آنلاین لاجرم محتاطانه است و گرنه در نطفه خفه شده بود و به سن بلوغ نمی‌رسید. با این حال، تلاطم‌های سیاسی ممکن است دایرهٔ مُجازها را چنان تنگ کند که مجازات احتیاط هم صرفاً حذف با تأخیر باشد. امید که چنین نشود.
۴. پرونده‌سازی
پرونده‌سازی گرچه در جنبهٔ سیاسی کاری است ناپسند و بازجویانه، در بُعد فکری کاری است پسندیده. دین آنلاین پیش‌ترها برای بسا موضوعات دین‌شناختی پروندهٔ فکری کم‌وبیش بدیعی باز می‌کرد. اکنون اما مدت‌ها است که این سنت در این رسانه کم‌فروغ شده است. اهمیت پرونده‌سازی این بود که موضوعاتی را مطرح می‌کرد که در فارسی چندان سابقه نداشت. یک نمونه از آن پروندهٔ «الهیات تعزیت» بود که پیش از آن در فارسی تقریباً طرح نشده بود.
امید است که در آینده شاهد پرونده‌هایی مشابه باشیم که هدف آن معرفی مفاهیم، نظریه‌ها، جریان‌ها و شاخه‌های علمی جدید و مفید برای دین‌شناسی فارسی است.
