علیه فقه مذکر | عماد باقی

به دلیل بلندی مقاله به ارائه خلاصه‌ای از آن برای فضای مجازی بسنده می‌شود. مقاله به بررسی این موضوع می‌پردازد که آیت الله صانعی چرا در برخی مسائل فقهی ورود نمی‌کرد و اینکه ایا اجتهادات او برای پسندعوام و مظنون به استحسان بود؟

این مقاله پس از توضیحی درباره اینکه منظور از فقه مذکر چیست؟ به بروندادهای فقه مذکر پرداخته سپس جایگاه عرف و عرف گرایی در اجتهاد را توضیح داده و اینکه عرف گرایی چگونه می‌تواند همانطور که سبب پویایی فقه است سبب انجماد و عقب ماندگی‌اش هم بشود.

پس از ان به تنوع سبک‌های اجتهاد از واقع گرایی و فراواقع گرایی، برداشت گرایی و انتزاعی، اخباری و عقلی تا آوانگارد و نوگرا پرداخته و سبک اجتهادی عرف گرا و شبه استحسان آیت الله صانعی را مورد بحث قرار می‌دهد و مقایسه‌ای گذرا و اجمالی با آیت الله منتطری می‌نماید.

استحسان در لغت یعنی نیکو شمردن و پذیرش آنچه از نظر طبع بشر نیکو به نظر می‌رسد و مصلحت است. هرچند میان استحسان و استصلاح تفاوت گذاشته‌اند. استحسان در اصول فقه اهل سنت از فرقه‌های حنفی، مالکی و حنبلی یکی از ادله استنباط است و در روش اجتهاد مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته فقهای شیعه و شافعیه در اصول فقه، استحسان را تخطئه و بلکه ملامت کرده‌اند و حکم بر وفق میل و هوی و هوس خوانده‌اند.

در سال‌های گذشته هرگاه فقیهی فتوایی ناظر به عرف و مقتضیات زمان داده متهم به استحسان شده و استحسان در واقع به چماقی علیه نوگرایی بدل شد و همین برخوردها بطور ناخواسته کمک به بنیادگرایی در تشیع و انجماد و تقابل با تحول و همپا شدن با واقعیات و واقعگرایی را رقم زده است.

این مقاله پس از نقد نظر مرحوم استاد مطهری در نفی استحسان، استحسان ذوقی و استحسان فنی را از هم تفکیک کرده و می‌گوید: گرچه اصولیین منتقد استحسان هستند اما واقعیت این است که بسیاری از علمای شیعه در عمل استحسان می‌کنند اما در نظر تخطئه می‌کنند دلیلش آن است که استحسان مرز بسیار باریکی با عرف و عرف اندیشی و مصلحت دارد که مورد توجه بوده و از منابع استنباط به شمار رفته است.

به عبارتی علمای شیعه استحسان را رد کردند اما عرف و مصلحت، دو مقوله‌ای را که چیزی مشابه آن است جایگزین کردند. در عمل بسیاری از علمای شیعه خودشان استحسان می‌کنند اما عنوان آن را تغییر می‌دهند مانند اصل تبعیت احکام از مصالح و مفاسد که وقتی به محتوای بحث نظر می‌کنیم اشکار می‌شود که عنوان دیگری برای همان استحسان است و یا در زمانه ما بحث ملاک بودن عنصر زمان و مکان در اجتهاد که از سوی آیت الله خمینی مطرح شد.

پس از ان به فتوای آیت الله صانعی درباره مخالفت با تعدد زوجات و همچنین آخرین نظر و تمایل آیت الله صانعی به تجدید نظر در حکم قصاص در گفتگویش با نگارنده اشاره شده است.