یافته‌ای بسیار مهم در اسلام‌پژوهی؛ سنگ‌نوشته حنظله بن ابی عامر
آرش جمشیدپور: در دو دهه اخیر کشفِ سنگ‌نوشته‌هایی قدیمی در شبه‌جزیره عربستان قلمروِ پژوهشیِ تازه‌ای را پیشِ چشمِ اسلام‌پژوهان و قرآن‌پژوهان گشوده است. این سنگ‌نوشته‌ها عموماً در قرن‌های پنجم تا هفتمِ میلادی نوشته شده‌اند و اسلام‌پژوهان امیدوارند که این سنگ‌نوشته‌ها شواهدِ تاریخیِ نوینی برای فهمِ اسلام، قرآن، زبانِ عربی، محیطِ حجاز و تاریخِ صدرِ اسلام در اختیارِ آن‌ها قرار دهند.
شواهدی که تا کنون برای شناختِ اسلام و قرآن در اختیار داشته‌ایم متونِ عربیِ نوشتاری‌ست که مسلمانان حدودِ یک قرن پس از ظهورِ اسلام آن‌ها را پدید آورده‌اند. در چند دهه اخیر متونِ غیرعربیِ پس از ظهورِ اسلام (منابعِ یونانی، آرامی، سریانی، ارمنی، پارسی، حبشی و …) نیز در شناختِ اسلام و قرآن به کار گرفته می‌شوند. اما تاکنون دستِ محققان از منابعِ کتیبه‌شناختی کوتاه بوده است. اکنون، کشفِ سنگ‌نوشته‌هایی از دوره نزدیک به ظهورِ اسلام شور و هیجانی در میانِ محققانِ اسلام‌پژوه پدید آورده است.
این سنگ‌نوشته‌ها را رهگذرانِ عرب روی سنگ‌ها و تخته‌سنگ‌ها نوشته‌اند و نوعاً شاملِ ذکرِ نامِ خدا، ذکرِ نامِ نویسنده سنگ‌نوشته و در نهایت دعایی از جانبِ نویسنده است. تا کنون سنگ‌نوشته‌های مهمی از این نوع کشف شده‌اند.[1] شاید مهم‌ترین یافته اخیر در این حوزه سنگ‌نوشته‌ای است که به احتمالِ زیاد حنظله بن ابی عامر (متوفیِ سالِ سومِ هجرت)، یکی از صحابه معروفِ پیامبر، آن را نوشته است.
احمد الجلاد و هیثم سیدکی در مقاله‌ای مشترک[2] استدلال کرده‌اند که این سنگ‌نوشته احتمالاً پیش از هجرتِ پیامبر به مدینه نوشته شده است. این سنگ‌نوشته در شهرِ طائف، در نزدیکیِ مسجدی متروک که دستورِ ساختِ آن به علی ابن ابی طالب نسبت داده می‌شود، قرار دارد. متنِ سنگ‌نوشته چنین است: «بسمک ربنا، انا حنظله بن عبد عمرو، اوصی ببرّ الله». احمد الجلاد و هیثم سیدکی در مقاله بسیار عالمانه خود به بررسیِ جنبه‌های گوناگونِ این سنگ‌نوشته پرداخته‌اند.
اما چرا این سنگ‌نوشته مختصر، و مواردی مانندِ آن، بسیار مهم است؟ دلیلش این است که از دهه 1970 به این سو اسلام‌پژوهانِ موسوم به «تجدیدنظرطلب» در روایتِ سنتی از خاستگاه‌های اسلام تشکیک کرده‌اند و به وثاقتِ منابعِ تاریخیِ مربوط به صدرِ اسلام به دیده تردید می‌نگرند. این اسلام‌پژوهان و پیروانِ آن‌ها به دنبالِ منابعی معاصر با ظهورِ اسلام هستند که به کمکِ آن‌ها بتوان خاستگاه‌های اسلام را روشن کرد.
از این حیث، سنگ‌نوشته حنظله بن ابی عامر نخستین متنِ معاصر با دورانِ پیامبرِ اسلام است که در آن نوشته‌ای از یکی از صحابه پیامبر می‌یابیم.[3] احمد الجلاد، متخصصِ زبان‌های باستانیِ شبه‌جزیره و برجسته‌ترین متخصصِ سنگ‌نوشته‌های این منطقه،[4] حدودِ یک سال پیش پیش‌بینی کرده بود که به‌زودی سنگ‌نوشته‌هایی از دوره پیامبر پیدا خواهند شد. اکنون پیش‌بینیِ او به حقیقت پیوسته است. موضعِ تجدیدنظرطلبان در حالِ حاضر طرفدارانِ چندانی ندارد. باید به انتظار نشست و دید که آیا این شواهدِ معاصر با دوره پیامبر اسلام نظریه‌های تجدیدنظرطلبان را ابطال خواهند کرد یا نه.[5]
ارجاعات:
[1] یکی از این سنگ‌نوشته‌ها که در طائف کشف شده نوشته شخصی به نام قره/حره بن شداد است. متنِ سنگ‌نوشته، بر اساسِ خوانشِ احمد الجلاد و هیثم سیدکی، از این قرار است: «برکم ربنا انأ قره/حره بن شداد». احمد الجلاد و هیثم سیدکی زمانِ نگارشِ این سنگ‌نوشته را دوره‌ای زمانی از اواخرِ قرنِ پنجم تا اوایلِ قرنِ هفتمِ میلادی می‌دانند. بنگرید به:
Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2022). “A Paleo‐Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif”, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33(1), 202–215.
سنگ‌نوشته مهمِ دیگر که بر اساسِ خوانشِ احمد الجلاد، با تعبیرِ «بسم الله الرحمان» آغاز می‌شود در یمن کشف شده است و الجلاد زمانِ نگارشِ آن را اواخرِ قرنِ ششم و اوایلِ قرنِ هفتمِ میلادی می‌داند. بنگرید به:
Al‐Jallad, A. (2022). “The Pre-Islamic Basmala: Reflections on its First Epigraphic Attestation and its Original Significance”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 52, 1–28.
برای آشنایی با سایرِ سنگ‌نوشته‌ها، بنگرید به:
– “A Paleo-Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif”, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33(1), 202–215, pp. 214-215 (Appendix 2).
[2] بنگرید به:
Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2024). “A Paleo-Arabic Inscription by a Companion of Muḥammad?”. Journal of Near Eastern Studies, 83, 1, April 2024, pp. 1-14.
[3] سنگ‌نوشته بسیار مهمِ دیگری نیز یافته شده است که محققان به عبد شمس بن المغیره المخزومی، پدربزرگِ همسرِ عثمان بن عفان، فاطمه بنت الولید بن عبد شمس، نسبت می‌دهند که احتمالاً در قرنِ ششمِ میلادی نوشته شده است. بنگرید به:
– Abdullah Saad Alhatlani & Ajab Mohammad Al-Otibi. (2023). “A Paleo-Arabic Inscription from the Ḥismā Desert (Tabūk Region)”, Arabian Archaeology and Epigraphy, 2023, 1-11.
– “A Paleo-Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif”, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33(1), 202–215, p. 210.
– Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2024). “A Paleo-Arabic Inscription by a Companion of Muḥammad?”. Journal of Near Eastern Studies, 83, 1, April 2024, pp. 1-14, p. 6.
– Al‐Jallad, A. (2022). “The Pre-Islamic Basmala: Reflections on its First Epigraphic Attestation and its Original Significance”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 52, 1–28, p. 17, fn 66 & p. 18, fn 68.
[4] فعالیت‌های تحقیقیِ احمد الجلاد (اعم از آثارِ علمی و کارهای میدانیِ او) چه بسا در دهه‌های آتی تحولی بزرگ در اسلام‌پژوهی و قرآن‌پژوهی ایجاد کند. غیر از سه مقاله الجلاد که در پی‌نوشت‌های 1 و 2 به آن‌ها اشاره شد، بعضی از مهم‌ترین مکتوباتِ او که با اسلام‌پژوهی، قرآن‌پژوهی و مطالعاتِ زبانِ عربی مرتبط‌اند از این قرارند:
– The Damascus Psalm Fragment: Middle Arabic and the Legacy of Old Higazi
– A Manual of the Historical Grammar of Arabic: Notes on Key Issues in Phonology and Morphology
– “The Pre-Islamic Divine Name ‘Sy and the Background of the Quranic Jesus”
– “An Early Christian Arabic Graffito Mentioning ‘Yazıd the king’”
– “The Arabic of Petra”
[5] البته، سنگ‌نوشته‌های پس از گسترشِ اسلام در شبه‌جزیره (قرنِ اولِ هجری) نیز در ارزیابیِ آرای تجدیدنظرطلبان مهم و سرنوشت‌سازند. برای مثال سنگ‌نوشته‌هایی از خالد بن العاص بن الهشام بن المغیره و فرزندان او، الحارث و عبدالرحمان، در سیصد کیلومتریِ جنوبِ مکه و نیز نزدیکِ مکه یافته شده است که به حدودِ سال‌های چهلِ هجری متعلق‌اند. بنگرید به:
– احمد قشّاش، (2015)، نقوش الصحابی الجلیل خالد بن العاص و ابنائه فی منطقه الباحه، بیروت.
پیشنهاد سردبیر برای مطالعه:
استناد دقیق، قلب تاریخ‌پژوهی؛ در نقد واکنش‌ها به نظرات تاریخ‌نگار سرشناس تاریخ صدر اسلام
