اِکسیر وحدت در جام تقریب
سيدهادي خسروشاهي
حوزه علمیه قم و جامع الأزهر در قاهره، در دو سوی عالم اسلام جایگاه ویژه‌ای در تبیین و شکل‌دهی اندیشه اسلامی در ابعاد مختلف آن: فقه، اصول، کلام و تفسیر و… و رهبری توده‌های مسلمان به‌سوی جامعۀ آرمانی اسلام دارند.
هرگونه تحول و پیشرفت در افکار و اندیشه‌های حاکم بر این دو حوزۀ بزرگ، به‌طورمستقیم بر کل جهان اسلام اثرگذار بوده و منشأ تحولات خواهد شد. دُرست همچنان‌که تحولات عظیم فکری حوزۀ علمیه قم عامل اصلی ظهور انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در آغاز قرن پانزدهم هجری گردید.
در این میان، نقش رهبران فکری و اساتید بزرگ در ایجاد این تحولات بر کسی پوشیده نیست. تاریخ پرفرازونشیبِ جوامع اسلامی و نقش علما و مراجع بزرگ در ایجاد نهضت‌ها و حرکت‌ها و تحولات بزرگ سیاسی و اجتماعی، نشان گویایی از این واقعیت است.
در دوران معاصر و در یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ، بعد از جنگ جهانی دوم و تفرقه و تشتت در جهان اسلام، سقوط دولت عثمانی، اِشغال ایران، ایجاد دولت جعلی و نامشروع اسراییل و…، ظهور دو مصلح بزرگ را در میان امت اسلامی و از این دو حوزه بزرگ شاهدیم: «آیت‌الله‌العظمی سید محمدحسین بروجردی» مرجع عالی‌قدر جهان تشیع و علامه «شیخ محمود شلتوت» (شیخ جامع الأزهر) (۱۸۹۳-۱۹۶۳م/ 1271-1341ش). بی‌تردید طرح دیدگاه‌های مصلحانه و مترقی از جانب آن‌دو، مخصوصاً توجه جدّی آنان به اصل قرآنیِ «وحدت امت اسلامی» و تبیین مبانی علمی آن براساس کتاب و سنت، انظار مسلمانان را متوجه آنان ساخت.
ایشان با اقدامات اصلاح‌گرانه و وحدت‌بخش خویش در جهان اسلام ـ‌به‌گونه‌ای که تا آن زمان سابقه نداشت‌ـ، تأثیر تعیین‌کننده‌ای در توجه مسلمانان به روش هدایت مشترک اسلامی خویش و لزوم کنارگذاشتن اختلافات فرقه‌ایِ ناشی از جهل و تعصب با دسیسه‌های حکام و استعمارگران، بر جای گذاشتند.
فتوای معروف «شیخ شلتوت» در صحت تعبد و عمل به فقه و مذهب شیعه به‌عنوان یکی از مذاهب رسمی اسلامی و تأسیس «دارُ التقریب بین المذاهب الاسلامیه» به دبیرکلی مرحوم علامه شیخ محمدتقی قمی در قاهره و عضویت علمای بزرگ فریقین و حمایت مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی از آن، از آثار این تحول بزرگ فکری در اندیشه‌های رهبران دینی مسلمانان است.
«دارُ التقریب بین المذاهب الاسلامیه» در حیات پُربار خود منشأ بسیار پربرکتی در شناخت متقابل علمای شیعه و سنی از یکدیگر شد. انتشار شصت شماره مجله «رسالهُ الاسلام»، انتشار تفسیر کبیر «مجمعُ البیان لعلوم القرآن»،[2] «مختصرُ النافع»،[3] «حدیثُ الثقلین»[4] و… از طرف دارُ التقریب و با مقدمه شیوخ الأزهر، ازآن‌جمله است.
گامی در راه تقریب
… «مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی» که پس از 45 سال از تأسیس دارُ التقریب به دستور رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت «آیت‌الله خامنه‌ای» مدظله‌العالی در سال 1369 به دبیرکلی «آیت‌الله واعظزادهخراسانی» در ایران تأسیس شد، فلسفۀ وجودی خود را استمرار راه آن دو بزرگوار دانسته و خود را ادامه وجودی دارُ التقریبِ مصر می‌داند.
این مجمع به همت والای آیت‌الله واعظ‌زاده در چهلمین سالگرد رحلت «آیت‌الله بروجردی» اقدام به برگزاری «کنگره بزرگداشت آیت‌الله‌العظمی بروجردی» و «شیخ محمد شلتوت» نمود و به مدت 3 روز از 19 تا 21 دی‌ماه 1379 در تهران و قم، علما و اندیشمندان و مراجع بزرگ تقلید را از ایران و شیوخ و اساتید بزرگ الأزهر را از مصر فراخواند تا در یک همایش بزرگ و بی‌سابقه یاد این دو بزرگ‌مرد را گرامی دارند و با تبیین مبانی علمی اندیشه‌های مصلحانه آنان، گامی تازه در راه وحدت اسلامی و تقریب مذاهب بردارند.
حضور یک هیئت بزرگ علمی 20 نفره از علمای بزرگ الأزهر در ایران که «شیخ محمود عبدالغنی عاشور» قائم‌مقام و معاون شیخ الأزهر، «شیخ نصر فرید واصل» مفتی محترم مصر و رؤسای دانشکده‌های مختلف الأزهر و دیگر اساتید بزرگ مصری ازجمله آنان بودند، جلوه خاصی به این اجتماع بخشیده بود. این هیئت مصری با مقام معظم رهبری و رئیس‌جمهور و شخصیت‌های دیگر دیدار کردند. شیخ محمود عبدالغنی عاشور در نمازجمعه تهران حضور یافته و سخنرانی بسیار مهمی در آنجا ایراد کرد. آنها همچنین در شهر مقدس قم ضمن بازدید از مراکز مهم علمی با برخی از مراجع بزرگوار تقلید و فضلا و اساتید بزرگ حوزه دیدار و گفت‌وگو کردند.
در اهمیت این کنگره همین بس که یکی از روزنامه‌های مهم مصری نوشت در طول تاریخ پس از وقایع تأسف‌بار در صدر اسلام، هیچ‌گاه چنین اجتماع باشکوه و مهمی از رهبران جهان تشیع و تسنن در یک‌جا تشکیل نشده بود. این کنفرانس در مطبوعات مصر، ایران و منطقه عربی نیز بازتاب گسترده و قابل‌توجهی داشت.
آیت‌الله واعظ‌زاده دبیرکل «مجمع جهانی تقریب مذهب اسلامی»، در نامه‌ای به این‌جانب در اهمیت این بزرگداشت و ثمره آن چنین بیان کرد:
26/11/1379
حضرت حجت‌الاسلام‌والمسلمین جناب آقای حاج سید هادی خسروشاهی‌دام‌ظله‌العالی، سفیر محترم جمهوری اسلامی ایران در کشور مصر
با عرض سلام، صحت و سلامتی و مزید توفیقات شما را از خداوندمتعال مسئلت دارم. با یک دنیا سپاس و تشکر از زحمات و ابتکارات جنابعالی در اعزام هیئت بلندپایه «ازهری» به ایران جهت شرکت در کنفرانس تکریم «آیت‌الله بروجردی» و «علامه شیخ محمود شلتوت»، لازم است به اطلاع برساند که این کنفرانس دو روزه در تهران و یک روز در قم به بهترین وجه برگزار شد و فضلا و مدرّسان بزرگ قم از این کار بسیار تقدیر کردند. «آیت‌الله مکارم» و «آیت‌الله سبحانی» نیز همراه مفتی مصر و دیگران در قم صحبت کردند. «آیت‌الله مکارم» طی نامه‌ای از این کار تقدیر نموده است. گاهی به ما می‌گفتند همه کنفرانس‌های شما یک طرف و این کنفرانس یک طرف. پس از کنفرانس در مهرجان الوطنی عربستان در ریاض شرکت کردم، معلوم شد غالب حاضران خبر کنفرانس ما را شنیده‌اند و در آنجا نیز پوشش خبری خوبی داشته است.
من توسط آقای «دکتر عاشور» نامه تشکر همراه با هدیه‌ای برای شیخ ازهر آقای دکتر سید طنطاوی (1306ش/1346ق-1388ش/1431ق)[5] فرستادم که فوراً پاسخ داد و من هر دو را برای شما می‌فرستم تا در پرونده‌های سفارت در رابطه با ایران باقی بماند.
«آقای رفاعه» کاردار مصر (در تهران) نیز میهمانی آبرومندی به‌افتخار این هیئت داد که عده‌ای از بزرگان ایرانی هم در آن شرکت داشتند. و من طی نامه‌ای می‌خواهم از وی تشکر کنم. چندکتاب هم به این مناسبت به عربی و فارسی چاپ شد که برای شما می‌فرستیم.
دیروز «آقای دکتر تبرائیان» با تلفن اجمالاً انعکاس اخبار کنفرانس را در مطبوعات مصر خبر دادند، قبلاً هم خود حضرت‌عالی به «آقای میرآقایی» گفته بودید. انتظار دارد کلیۀ آن مطبوعات را برای ما بفرستید. نامۀ جناب آقای مفتی را به اطلاع رهبری معظم خواهم رسانید، یک‌بار برای «آقای اختری» فرستادم که گویا ایشان پیش از آن عازم حج شده بودند.
سلام و تشکر این‌جانب را به آقای شیخ ازهر و اعضای هیئت و نیز به «آقای دکتر کمال ابوالمجد» ابلاغ نمایید.
والسلام علیکم و رحمهُالله وبرکاته
محمد واعظزادهخراسانی
دبیر مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
آیت‌الله واعظ‌زاده در همین راستا، نامه‌ای هم خطاب به جناب طنطاوی (شیخ الأزهر)[6] نوشته و توسط این‌جانب به ایشان فرستاده بود. که متن آن چنین است:
حضرت مستطاب امام بزرگ آقای «دکتر محمد سید طنطاوی» شیخ جامع الأزهر شریف، مدّ الله فی عمره و ایّده فی مهمّته. السلام علیکم و رحمهُالله و برکاته. اما بعد:
با کمال خوشوقتی و احترام از هیئت گران‌قدری که به نیابت از سوی حضرت‌عالی در کنگرۀ بین‌المللی بزرگداشت دو امام بزرگ: «امام بروجردی» و «علامه شیخ محمود شلتوت»(رحمت‌الله‌علیهما) شرکت کرد، استقبال کردیم. این هیئت بزرگ و آن نخبه از علمای الأزهر به ریاست نایب شما علامه «محمود عبدالغنی عاشور» و جناب مفتی «دکتر فرید نصر واصل» به ما و به جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان پیام‌آوران وحدت و فراخوانان تقریب مذاهب اسلامی، بسی افتخار دادند و دیدارهای بسیار پرباری داشتند و خاطرات پنجاه سال پیش را در ذهنمان زنده کردند و درهای تازه‌ای در روابط برادرانه حوزه علمیه در اینجا و ازهر شریف گشودند که جملگی به برکت فضل جنابعالی بود که آن هم «ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»[7]
من واژه‌ای که بیانگر احساسات و سپاسم از این‌همه محبت جنابعالی باشد نمی‌یابم و به ناتوانی خویش اعتراف می‌کنم. از خداوندمتعال برای شما کمال صحت و سلامت و سعادت و برای «ازهر شریف» شکوفایی و موفقیت روزافزون در رسالت جاودان خود را مسئلت دارم؛ یاد و خاطره این نشست همچنان باقی خواهد ماند تا ان‌شاء‌الله شاهد ثمرات پُربار آن باشیم.
والسلام علیکم و رحمهُالله وبرکاته
محمد واعظزادهخراسانی
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
و پاسخ «شیخ الأزهر» به دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی چنین بود:
«برادر فاضل «جناب شیخ محمد واعظزادهخراسانی» دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
السلام علیکم و رحمت‌الله وبرکاته. و بعد:
با نهایت تشکر و امتنان، گرامی نامه شما را که حامل همه‌گونه ستایش از «ازهر شریف» و هیئت شرکت‌کننده در کنگره بین‌المللی به ریاست جناب «شیخ محمود عبدالغنی عاشور» وکیل ازهر شریف و عضو مجمع «البحوث الاسلامیه» به‌منظور بزرگداشت دو رهبر بزرگوار «امام بروجردی» و «امام شیخ محمود شلتوت» (شیخ جامع ازهر شریف) (رحمت‌الله‌علیهما) بود، دریافت شد.
این هیئت از سوی شما و کنگره و رئیس دولت و ملت کشور برادر جمهوری اسلامی ایران حامل همه گونه احترام و بزرگداشت و ارجی برای رئیس، دولت و ملت کشور دوم شما (مصر) بود.
این خود نشان از عمق برادری و دوستی صادقانه و پیوندهای نیرومند و استوار میان کشورهای ما و نیز «ازهر شریف» و حوزه‌های علمیه‌ای است که پاسداران میراث اسلام با همۀ مذاهب گوناگون آن هستند و هر ناظر منصف و اندیشمند آگاهی این میراث را شایسته پیاده‌شدن در هر زمان و مکانی می‌یابد. از خداوند عزّوجلّ مسئلت داریم که ما را همواره در راه خیر و در خدمت به دین و کشورهای خود و در خدمت به دو امت اسلامی و عربی و همۀ مسلمانان در هر کجای این کرۀ خاکی خداوند، گرد آورد. خداوند شما را موفق و استوار بدارد. والسلام علیکم و رحمهُالله و برکاته.
شیخ الأزهر
دکتر محمد سید طنطاوی
29 شوال 1421ق/ 24 ژانویه 2001م
… برگزاری کنفرانس بزرگداشت آیت‌الله بروجردی و شیخ شلتوت که به همت و پی‌گیری مرحوم آیت‌الله واعظزادهخراسانی تحقق یافت، یکی از گام‌های ارزنده برجسته‌ایت‌الله واعظزادهخراسانی در راه وحدت بود و نشان‌دهنده نقش ایشان در ایجاد همکاری و وحدت عملی بین مذاهب اسلامی، به‌ویژه با مرکز علمی‌فرهنگیِ الأزهر بود.
… نتایج این کنفرانس، در رسانه‌های جهان اسلام به‌ویژه مطبوعات مصر، انعکاس بسیار مطلوب و وسیعی داشت که گزارش کامل آن، همان ایام، توسط این‌جانب در «قاهره» تهیه و تنظیم گردید و به «مرکز» ارسال شد که از نشر آن به‌علت طولانی‌بودنِ مطالب، خودداری می‌شود، به امید آنکه در فرصت مناسب دیگری، متن کامل آن انتشار یابد.
زحمات و خدمات آیت‌الله واعظ‌زاده را پاس می‌داریم و از خدای بزرگ مسئلت داریم که او را در جنّت خلد خاص بندگان خود، جای دهد.
ارجاعات:
[1]. سید هادی خسروشاهی (متولد 1317ش تبریز) در 16 سالگی، عازم قم شد و در حوزه علمیه به تحصیل دروس سطح پرداخت و سپس در مراحل بالاتر، دروسی چون فلسفه، تفسیر، فقه و اصول و… را در حضور اساتیدی چون: آیت‌الله بروجردی (به‌مدت چندماه)، امام‌خمینی، آیت‌الله شریعتمداری، آیت‌الله علامه طباطبائی و بزرگانی دیگر تلمّذ نمود و به دریافت اجازاتی در امور حسبیه (منوط به اذن فقها) و همچنین در مراحل علمی بالاتر – اجتهاد- و نقل حدیث از علما و مراجع بزرگ نجف و قم و مشهد نایل آمد که از آن‌جمله است: امام‌خمینی و آیات عظام: سید ابوالقاسم خوئی، سید شهاب‌الدین نجفی‌مرعشی، سید محمدکاظم شریعتمداری، سید محمدهادی میلانی، سید محمدصادق روحانی، آیت‌الله شیخ آقابزرگ تهرانی، آیت‌الله شیخ مرتضی حائری، آیت‌الله سید احمد زنجانی، آیت‌الله میرزا عبدالجواد جبل‌عاملی، آیت‌الله میرزا ابوالفضل زاهدی‌قمی و دیگران… . ازجمله آثار استاد ترجمه و تحقیقِ «امام‌علی صدای عدالت انسانی» استاد جُرج جرداق در 5 جلد است که بیش از ده‌بار و در ده‌ها هزار نسخه تاکنون چاپ شده است.
[2]. تألیف السعید ابوالفضل بن الحسن الطبرسی، تقدیم محمود شلتوت، محمدتقی القمی، تحقیق و شرح محمد محمد المدنی، عبدالعزیز محمد عیسی، محمد اسماعیل، نشر دارُ التقریب بین المذاهب الاسلامیه، 10جلد، قاهره، بی‌تا.
[3]. تألیف ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن حسن هذلی حلی (معروف به محقق‌حلی و محقق‌اول (۶۷۶-۶۰۲ق)). این نسخه در سال ۱۳۷۶ق با همکاری وزیر اوقاف مصر، احمد حسن باقوری و با تأیید شیخ الأزهر، شیخ محمد شلتوت چاپ شده است که همانند سایر کتاب‌های فقه مذاهب اربعه، به‌عنوان کتاب درسی فقه مذهب جعفری تدریس می‌شود. شیخ محمدتقی قمی منشی جماعت تقریب بین مذاهب در مصر بر این کار اقدام کرده است. در الذریعه راجع به این نسخه آمده است: و لقد فیض الله سبحانه‌وتعالی بعد انقضاء العصور المظلمه عده من رجال الدین النابهین المتنورین المصلحین المجتهدین فی اتحاد کلمه المسلمین والدفاع عن وسائس المستعمرین فاتفقوا علی طبع هذا الکتاب النافع. (ج۱۴، ص۷).
[4]. قاهره، مطبعه مخیمر، بی‌تا.
[5] . طنطاوی در ابتدا به عضویت مؤسسه ادیان اسکندر پیوست او همچنین در دانشگاه اسلامی لیبی تحصیل کرده است در دهه ۱۹۸۰ پس از سفر به عربستان سعودی به ریاست بخش تفسیر دانشگاه اسلامی مدینه برگزیده شد. طنطاوی در سال ۱۹۸۵ به مصر بازگشت. او در سن ۵۸ سالگی به عنوان مفتی اعظم مصر برگزیده شد. در سال ۱۹۹۶، ده سال پس از رسیدن طنطاوی به درجه مفتی اعظم، او از سوی حسنی مبارک به عنوان شیخ الأزهر انتخاب شد.
[6] . (1306ش/1346ق-1388ش/1431ق).
[7] . حدید: 21.
