جاذبه‌های سفر به مراکش؛ از سفر تا همسفر
حمیدرضا شریعتمداری
فرصتی دست داد تا همراه با ریاست محترم دانشگاه ادیان، حضرت آقای نواب، به سرزمینی سفر کنم که به دلیل مطالعات تاریخی و فرق‌شناسانه‌ام، همواره برایم الهام‌بخش و درعین‌حال اعجاب‌برانگیز بود: اینکه چگونه منطقه‌ای بدین دورودرازی و در مجاورت اروپا در سیطره مسلمانان قرار گرفت و به نقطه عزیمت ایشان برای فتح اندلس و تنگه‌ای که به جبل‌الطارق موسوم شد تبدیل گشت و چگونه اولین دولت علوی در دهه‌های میانی نیمه دوم قرن هجری در این منطقه دوردست پا گرفت و تا به امروز با همه افت‌وخیزها هنوز از سیطره سادات حسنی از ادارسه تا پسرعموهایشان، مشهور به طایفه علویه از نسل محمد نفس زکیه (پسر عبدالله محض/کامل، برادر ارشد ادریس، پایه‌گذار و نیای ادارسه) خارج نشده است! تداوم خلافت اموی به‌رغم سقوط بنی امیه در بغداد در سال ۱۳۲ در جوار این منطقه در اندلس نیز دیگر رویداد تاریخی جالب‌توجه در این نقطه از جهان اسلام است.
این کشور مساحتی بالغ بر ۷۰۰ هزار کیلومتر مربع و جمعیتی حدود سی میلیون نفر دارد. مردمان بومی این سرزمین همان امازیغ یا بربرها هستند که با اقوام مهاجر، به‌ویژه عرب‌ها همواره اصطکاک‌هایی داشته‌اند. سادات در این کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند به حدی که به‌نوعی تبعیض دامن زده است.
مراکش نزدیک‌ترین کشور آفریقایی به اروپاست که با اسپانیا ۱۵ کیلومتر (مسافت جبل‌الطارق) فاصله دارد.
مهم‌ترین شهرهای مراکش عبارت‌اند از: رباط (پایتخت سیاسی) کازابلانکا (یا دارالبیضاء، پایتخت اقتصادی)، طنجه (معرب تنگه)، فاس (پایتخت فرهنگی) و اگادیر.
ازلحاظ جغرافیای طبیعی، این کشور به دو ناحیه مرطوبِ سرسبز و صحرای خشک و گرم تقسیم می‌شود.
اما سفر ما به مراکش، به مناسبت هفتمین دوره کنگره عمومی اتحادیه دانشگاه‌های جهان اسلام صورت گرفت که این بار در مقر دائمی آیسسکو در رباط به ریاست سعودی‌ها (رئیس دانشگاه محمد بن سعود در ریاض) برگزار شد. آیسسکو (lsesco) نهاد آموزشی، علمی و فرهنگی کنفرانس اسلامی است که فعالیت‌های مختلفی در سراسر جهان اسلام دارد، ازجمله تعیین پایتخت فرهنگی جهان اسلام، که در سال جاری میلادی (2017) به مشهد مقدس رسید. یکی از زیرمجموعه‌های این نهاد همین اتحاد جامعات العالم الاسلامی است که از ۵۵ عضو کنفرانس اسلامی، ۳۵ کشور در این اتحادیه عضو هستند. جالب اینجاست که ترکیه در همین دوره به این اتحادیه پیوست، حال‌آنکه ایران از قدیمی‌ترین اعضای این اتحادیه از سال تأسیس آن، یعنی ۱۹۸۷ است و سال‌ها جمهوری اسلامی ایران هم معاونت اجرایی آیسسکو و هم ریاست دوره‌ای اتحادیه را عهده‌دار بوده است. نام و تصویر دکتر جاسبی مدیر اجرایی سازمان برای سالیانی و دکتر حاجی، رئیس هشتمین اجلاس سازمان در تهران، در راهروهای آیسسکو در دید همگان قرار دارد.
آیسسکو فقط دو دفتر منطقه‌ای دارد که یکی از آنها در ایران قرار دارد که در سال‌های اخیر، به علت بدهی‌های ایران به سازمان، فعال نبوده و قرار است به‌زودی فعال شود. پس از عضویت هر کشور در اتحادیه، هرکدام از دانشگاه‌ها می‌توانند رأساً برای عضویت اقدام کنند و در صورت پرداخت حق عضویت در تصمیم‌گیری‌ها و پست‌های سازمانی هم سهیم باشند.
دانشگاه ادیان در کنار چند دانشگاه دیگر سال‌هاست که به عضویت این اتحادیه درآمده و به‌رغم عدم پرداخت حق عضویت، در هر دوره دعوت می‌شود و طبعاً از این فرصت برای ارتباط با آیسسکو، اتحادیه و دانشگاه‌های جهان اسلام بهره می‌گیرد. در این هفتمین اجلاس، حدود ده دانشگاه ایرانی شرکت کرده بودند که همگی در ردیف‌های اول و دوم نشسته بودند. رؤسای دانشگاه‌های فردوسی، علم و صنعت، دامغان، سمنان و مقاماتی از دانشگاه‌های آزاد و پیام نور در این نشست حضور داشتند. از طرف دانشگاه آزاد که از ۱۹۹۷ عضو فعال اتحادیه است، حجت‌الاسلام جناب نوری شاهرودی حضور یافته بود که در سخنانی از توانمندی‌های دانشگاه آزاد، به‌عنوان بزرگ‌ترین دانشگاه جهان سخن گفت و از مرحوم آیت‌الله هاشمی یاد کرد که مورد استقبال شدید حاضران قرار گرفت.
بی‌تردید، ریاست دانشگاه ادیان در این دوره، فعال‌ترین عضو ایرانی در ایجاد ارتباط با مدیران سازمان و دیگر اعضا بود. دیدار با تویجری مدیرکل آیسسکو و دبیر کل اتحادیه، آمینه هاجری، معاون عمانی سازمان و ادریسی کارشناس رسانه سازمان ازجمله این ارتباطات موفق بود.
هم در این دیدارها و هم در دیدار با مقامات دانشگاه‌های مختلف، آنچه در نظر همه آنها بیشتر جلب‌توجه می‌کرد قلمرو فعالیت دانشگاه ادیان، رویکرد علمی و بی‌طرفانه‌اش و نیز مناسبات بین‌المللی آن است.
در کنار این نشست‌های رسمی با تنی چند از چهره‌های علمی و فرهنگی مراکش دیدار کردیم که شاید جذاب‌ترینشان حسن اُورید بود که به یمن آشنایی‌اش با جناب استاد محمد مسجد جامعی، سفیر سابق ایران در مراکش، پذیرای ما در منزل سنتی و الهام بخشش شد.
حسن اورید که به‌پاس توانمندی‌ها و نیز همکلاسی‌اش با محمد ششم، شاه فعلی مراکش، سال‌ها سخنگوی رسمی دربار و نیز مورخ رسمی کشور بود، در سال‌های اخیر تصمیم گرفته از کارهای سیاسی فاصله بگیرد و در زمینه‌های علمی و روشنفکری به پژوهش و نشر همت بگمارد. آخرین اثرش که به ما تقدیم کرد و در ویترین کتاب‌فروشی معروف مرکز رباط، مکتبه الالفیه الثالثه به‌عنوان یکی از پرفروش‌ترین‌ها به نمایش گذاشته شده بود الاسلام السیاسی فی المیزان نام دارد که تحولات سیاسی معاصر در مراکش را مورد بحث و تحلیل قرار داده است. وی کتابی هم در باب اسلام سیاسی در ایران نوشته است.
وی در این دیدار تصریح کرد که پیگیر همه امور و رویدادهای سیاسی و فرهنگی ایران هستم. وی که اکثر کتب مرحوم دکتر شریعتی را خوانده، ویژگی اصلی و موفق دکتر را در تلاش وی برای سازگاری میان تمدن غرب و اسلام و نیز گذر کردن از تفاوت‌های تشیع و تسنن می‌داند. وی محبت ریشه‌دار مردم مراکش نسبت به اهل‌بیت علیهم‌السلام و نیز خصیصه تقریبی و متسامح مذهب مالکی را سرمایه خوبی برای تفاهم و تعامل ایران و مراکش می‌داند.
با وی درباره جماعه العدل و الاحسان به زعامت شیخ عبدالسلام یاسین، عبدالله العُروی، دکتر مصباحی ابن رشد شناس مغربی که در فاس زندگی می‌کند، طه عبدالرحمن در کنار قدمایی چون ابن باجه، ابن سبعین و ابن خلدون گفت‌وگوهای سودمندی کردیم.
وی که خود از یک‌طرف امازیغی است امازیغ را که در اوایل قرن بیستم بنا به گزارش فرانسوی‌ها هشتاد درصد مراکشی‌ها را تشکیل می‌دادند علاقه‌مندان جدی و مخلص اهل‌بیت معرفی می‌کند که اکثرشان عرب شده‌اند.
ازجمله توفیقات ما در این سفر بازدید از شهر تاریخی، دینی و فرهنگی فاس در ۳۴۰ کیلومتری رباط است که زمانی یکی از دو سه مرکز علمی شمال آفریقا بوده که در کنار قیروان و قرطبه محل آمدوشد دانشمندان جهان اسلام و حتی فیلسوف یهودی‌ای چون ابن میمون بوده که در جامع القرویین به تحصیل و تحقیق مشغول بوده‌اند. جامع القرویین که توسط عرب‌های مهاجر از قیروان در نیمه قرن سوم هجری در ظل حکومت ادارسه، بنیان گذاشته شده بود و از همان ابتدای تأسیس، به مرکز علم‌آموزی تبدیل شد، قدیم‌ترین دانشگاه دنیا (مقدم بر قدیم‌ترین دانشگاه‌های اروپا، یعنی پولونیای ایتالیا و سوربون فرانسه که در قرون دوازدهم تا سیزدهم تأسیس شدند و مقدم بر زیتونه قیروان در تونس و الازهر مصر) است که مهد تدریس علوم دینی و مباحث فلسفی و علوم طبیعی و ریاضی بوده.
ناحیه قدیمی فاس که همچنان بافت و رونق خود را حفظ کرده علاوه بر جامع القرویین، پذیرای چند مدرسه مهم، همچون صفارین، عطارین، بوعنانیه و مصباحیه و نیز زوایای تصوف و مزارات مشهوری چون قبر ادریس دوم و تیجانی قطب طریقت تیجانیه بوده است.
دیدار از مقبره باشکوه ملک حسن دوم، پدر و عمویش و خزانه علویه در جوار آن و نیز مسجد عظیم و باشکوه ملک حسن دوم و گشت‌وگذار در کتاب‌فروشی‌های رباط از دیگر جاذبه‌های سفر ما به مراکش بود که فرصت دیگر و بیش‌تری را برای معرفی می‌طلبد.
