ناخشنودی مردم مکه از تغییرات، پس از پایان مناسک حج
رایا جلابی(سردبیر بخش خبری نشریۀ گاردین)
میلیون‌ها تن از حجّاج پس از انجام مناسک باستانی حج، حال در حال آماده شدن برای بازگشت به میهن خود هستند.
حجاج در حال طوافِ خانۀ کعبه، سر بالا کردند تا به مناره‌های مسجدالحرام نظاره کنند. اما برج ساعت «ابراج‌البیت» که در عین حال یک هتل لوکس بدنام، مجتمع تجاری و دومین ساختمان بلند جهان است از عظمت مناره‌ها کاسته بود. سال آینده نیز حجّاج شاهد «ابراج کدی» بزرگ‌ترین هتل جهان خواهند بود. در حقیقت با این که مناره‌ها همانند بسیاری از دیگر بخش‌های شهر بازسازی‌شده‌اند، اکنون یادگار دوران قدیم مکّه محسوب می‌شوند. حال جرثقیل‌ها و داربست‌ها میانۀ آسمان مکّه را اشغال کرده‌اند و خاطرنشان می‌کنند که شهر در دست توسعۀ عظیم دولتی است تا بتواند جمعیت فزایندۀ حجاج را مدیریت کند.
با این که حجّاج از سر عبودیت و به قصد عبادت خداوند به مکّه می‌آیند و اکثراً نشانۀ ماندگاری از خود بر چهرۀ شهر باقی نمی‌گذارند، اما وقتی می‌روند دو میلیون بومی شهر با تغییراتی که حج بر سیمای شهر برجای گذاشته است باقی می‌مانند.
در دهۀ 1960، پییش از این که هزینۀ سفر مقرون‌به‌صرفه‌تر شود، تعداد حجّاج تقریباً دویست هزار نفر بود. اما طبق اظهارات شهردار مکّه، امروز این تعداد به دو یا سه میلیون حاجی افزایش یافته است و تعداد عمره‌گزاران نیز دوازده میلیون نفر است. با توجه به این که عربستان با افت قیمت نفت مواجه است، انتظار می‌رود که عواید حاصل از صنعت توریسمِ مکّه به منبع اقتصادی بزرگ‌تری برای عربستان سعودی تبدیل شود. طبق برنامه‌های فعلی، تصمیم بر این است که تا سال 2020 تعداد حجّاج تا چندین میلیون نفر افزایش پیدا کند.
از بناهای هزار سالۀ شهر تعداد انگشت‌شماری باقی مانده‌اند. تپّه‌ها و دژ عثمانی جای خود را به برج ساعت پادشاه داده‌اند و منزل خدیجه همسر اول پیامبر نیز به سرویس بهداشتی عمومی تبدیل شده است. اما دربارۀ هزاران خانه و محله‌هایی که برای توسعۀ هرچه بیشتر شهر تخریب شدهاند حرفی زده نمی‌شود. از پانزده محلۀ قدیمی شهر مکّه، سیزده محلّه کاملاً تخریب و بازسازی شدهاند تا فضای بیشتری برای ساخت هتل‌ها و فضاهای تجاری بزرگ‌تر مهیّا شود.
هیچ‌کس به اندازۀ آقای سامی عنقاوی در این زمینه اطّلاع ندارد.
عنقاوی که معمار است و اکنون در شهر جدّه زندگی می‌کند، دوران طفولیت خود را در موطن آباء و اجدادی‌اش مکّه گذرانده است. پدر او نیز همانند بسیاری از دیگر ساکنین مکّه راهنمای محلّی زائرین حج و عمره بود.
عنقاوی‌ها در شعب علی زندگی می‌کردند که یکی از محلات مکّه است و گفته می‌شود محلّ تولد پیامبر اسلام بوده است. اما خانۀ آنها نیز در زیرمجموعۀ نخستین مرحلۀ توسعۀ مسجدالحرام در دهۀ 1950 تخریب شد. خانوادۀ او دو مرتبۀ دیگر نیز به خاطر توسعۀ اجباریِ شهر وادار به جابجایی شدند.
این معمار 65 ساله مؤسس «مرکز پژوهش‌های حج» است و سه دهۀ گذشتۀ عمر خود را صرف پژوهش و ثبت اماکن تاریخی دو شهر مکّه و مدینه کرده است. عنقاوی در سال 2012 در مصاحبه‌ای با گاردین اظهار داشت: "آنها در حال تبدیل کردن این مأمن الهی به یک دستگاه هستند؛ آن را تبدیل می‌کنند به شهری که دارای هیچ هویت و میراث و فرهنگ و محیط‌زیست طبیعی‌ای نیست."
قصۀ زندگی عنقاوی حکایت حال بسیاری از خانواده‌های مکّی است. زندگی مردم این شهر از دیرباز بر صنعت حج متّکی بوده است، اما حال این مردم با شروع دور جدید توسعۀ مکّه، بیش از پیش احساس ناخرسندی می‌کنند.
خانم جواهر السدیری یکی از اساتید «دانشگاه کندی هاروارد» (Harvard’s Kennedy School) می‌گوید بومیان مکّه دائماً ناگزیر بوده‌اند درآمد، اشتغال و سبک زندگی خود را تغییر دهند تا با شهری انطباق پیدا کنند که هر روز بیشتر از روز قبل سعی دارد آنها را از چهرۀ خود حذف کند. این تغییرات در شرف بروز خصومت‌ها قرار دارد. با از میان رفتن محله‌ها، اقتصادهای غیررسمی‌ای که حیات جوامع بومی را حفظ می‌کرد (سبزی‌فروش‌ها، کفاش‌ها یا راهنماها) در معرض خطر قرار گرفته‌اند.
حال مشارکت بومیان شهر در صنعت حج دشوارتر از پیش شده و آنها مجبور به رقابت با شرکت‌های بزرگ شدهاند: هتل‌ها جای خانه‌های شخصی و رستوران‌های زنجیره‌ای فست‌فود جای دکه‌های کوچک اغذیه‌فروشی را گرفته‌اند. تنها منبع درآمد بالا و تضمین‌شده مختصّ خانواده‌هایی است که صاحب ملک هستند. خانواده‌های مکّی که اکنون خارج از این شهر زندگی می‌کنند، مدت‌ها است که منزل خود را به زائران مهاجر اجاره داده‌اند.
السدیری می‌گوید: " اغراق نمی‌کنم؛ آنها با اجاره دادن خانۀ خود در موسم حج، درآمدی کسب می‌کنند که می‌تواند برای امرار معاش یک سالشان کفایت کند."
اما با توجه به این که اکنون قیمت یک متر زمین در نواحی محاط بر مسجدالحرام صد هزار یورو است، بسیاری از مالکین زمین خود را یا به دولت، یا به بساز و بفروش‌ها فروخته‌اند. این یعنی بخش اعظم شهر اکنون تحت مالکیت بساز و بفروش‌ها است و منافع بخش خصوصی بر آن حاکم است.
مکّه مجبور است به خاطر نگرانی‌های روزافزون مالی، زائرین مهاجر را به ساکنین بومی خود اولویت ببخشد، هرچند که این دو گروه به‌شدّت در هم تنیده شدهاند. شاید بتوان گفت جوامع مهاجر آسیب‌پذیرترین قشر شهر هستند. السدیری می‌گوید 45 درصد جمعیت کنونی مکّه مهاجرین غیرسعودی هستند. این مهاجرین از برمه (تقریباً 250 هزار نفر)، نیجریه و جوامع آسیای جنوبی آمده‌اند.
السدیری می‌گوید برمه‌ای‌ها از جهات بسیاری برگ برنده را در مکّه دارند. با این که برمه‌ای‌ها افرادی منزوی هستند، اما از نظم و انضباط فوق‌العاده‌ای برخوردارند. برمه‌ای‌ها برخلاف گروه‌های دیگر مهاجران از سال 1948 به بعد به در پی پناهندگی سیاسی به عربستان آمدند و در سال 2015 نیز این کشور برای نخستین بار به بسیاری از آنها حق اقامت دائمی داد.
بسیاری از مهاجران مستندنشده نیز حاجیانی هستند که مدّت اعتبار ویزای آنها به پایان رسیده، اما همچنان در شهر رحل اقامت افکنده‌اند! تعدادی از آنها به خاطر فضای معنوی شهر، عدّه‌ای برای امرار معاش و بعضی از مسن‌ترها نیز برای جان سپردن در شهر مانده‌اند.
السدیری می‌گوید آمار رسمی‌ای وجود ندارد، اما دولت روی چنین اشخاصی چشم می‌بندد و اجازه می‌دهد در شهر بمانند. صحیح نیست که مسلمانان را مجبور به ترک مکّه کنیم، چراکه هر فرد مسلمانی مکّه را خانۀ دوم خود می‌داند.
اما با توجه به توسعه‌ها این قشر نیز به حواشی شهر رانده می‌شوند و در معرض آسیب قرار دارند. براساس نقشۀ عظیمی که در سال 2011 طرح‌ریزی شد، بنا بود بومیان همگی به محلّی به نام «دروازۀ مکّه» که محله‌ای به مساحت شانزده کیلومتر مربع با خانه‌های ارزان‌قیمت است منتقل شوند. اما در عمل، اهالی مکّه با تخریب خانه‌هایشان وجه ناچیزی دریافت می‌کنند و رهسپار روستاهای حومۀ شهر می‌شوند و در آنجا زاغه‌های جدیدی را می‌سازند.
