رؤیاانگاری وحی؛ نقدی بر آرای دکتر سروش
در نوشته پیش رو چهاردهمین شماره دو فصلنامه علمی-پژوهشی معرفت کلامی را از نظر می گذرانیم. مقالات این شماره عبارتند از: الهی بودن زبان قرآن و مسئله فهم؛ نقدی بر دیدگاه مجتهد شبستری، رویاانگاری وحی؛ نقدی بر آرای دکتر سروش، خاستگاه، منشا پیدایش و مرحله آغازین دین بشر؛ بررسی و نقد دیدگاه دکتر شریعتی، تبیین و بررسی حقیقت ایمان، ویژگی ها و پیامدهای آن در تفسیر المیزان، حقیقت توحید عبادی در اندیشه تفسیری علامه طباطبائی و آلوسی بغدادی «با رویکرد نقد اندیشه های وهابیت»، وحدت یا تعدد کتاب پیشین الهی در قرآن، بررسی تطبیقی عبادت در مقابر از منظر ابن تیمیه و مذاهب اربعه فقهی اهل سنت.
نخستین مقاله «الهی بودن زبان قرآن و مسئله فهم؛ نقدی بر دیدگاه مجتهد شبستری» نوشته احمدحسین شریفی است. به باور نگارندهُ «قرآن کلام خداست یا کلام بشر؟» این پرسشی است که از عصر نزول قرآن مطرح بوده است. منکران نبوت هر کدام به گونه‌ای خدایی بودن زبان قرآن را انکار کرده‌اند. در دوران معاصر نیز مستشرقان و عده‌ای از مدعیان روشن فکری در جهان اسلام این پرسش را به طور جدی کانون بحث و بررسی قرار داده‌اند. جناب محمد مجتهد شبستری به پیروی از برخی هرمنوتیست‌های فلسفی، شرط مفهوم شدن یک کلام را بشری بودن آن می‌داند و بر این اساس مدعی است اگر قرآن کلام خدا باشد، قابل فهم و تفسیر نخواهد بود. در این نوشتار این مدعا و ادله آن به روش تحلیلی و فلسفی و با استفاده از شیوه نقد مبنایی و درونی مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفت و معلوم شد که هیچ ملازمه‌ای میان فهم قرآن و بشری دانستن آن نیست و همه ادله اقامه شده برای این مدعا دچار انواعی از مغالطات منطقی‌اند.
دومین مقاله «رؤیاانگاری وحی؛ نقدی بر آرای دکتر سروش» اثر ابوالفضل ساجدی و حامد ساجدی است. یکی از فرضیاتی که به تازگی برخی نویسندگان مطرح کرده‌اند، رؤیاانگاری وحی قرآنی و جایگزین کردن «تفسیر قرآن» با «تعبیر قرآن» است. در این فرضیه وحی مصداقی از رؤیا شمرده می‌شود و درنتیجه فهم محتوای آن تنها با خواب‌گزاری میسر است. به ادعای دکتر عبدالکریم سروش این فرضیه از شواهد درون متنی و تاریخی کافی برخوردار است. مقاله پیش رو به بررسی و نقد ادله و شواهد این فرضیه می‌پردازد و با نگاهی پدیدارشناختی، مراجعه به خود وحی و حالات و سخنان دریافت کننده وحی و نزدیک ترین افراد به وی را معیاری برای قضاوت در این باره قرار می‌دهد. این نوشتار، ادله وی برای نفی ارتباط کلامی بین خالق و مخلوق در وحی را کانون مناقشه قرار می‌دهد و در ادامه شواهد تحقق وحی در حالت بیداری را ارائه می‌کند. در خاتمه بحث اثبات می‌شود که وحی حتی اگر در رؤیا هم باشد، نیاز به تعبیر و خواب‌گزاری ندارد. در این نوشتار روش مطالعه، کتابخانه‌ای و روش تحقیق، تحلیلی نقدی است.
سومین مقاله «خاستگاه، منشأ پیدایش و مرحله آغازین دین بشر؛ بررسی و نقد دیدگاه دکتر شریعتی» نوشته محمد فولادی است. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی، با هدف بازکاوی اندیشه متفکران اجتماعی و عالمان ادیان، به بررسی خاستگاه و منشأ پیدایش ادیان و مرحله آغازین دین بشری می‌پردازد و با واکاوی و بررسی دیدگاه دکتر شریعتی در این عرصه، به استخراج نظریه دینی وی و میزان همسویی آن با دیدگاه رایج دینی برگرفته از معارف ناب قرآن و اهل بیت (ع) می‌پردازد. درباره نظریات پیدایش ادیان، نظریات ترس، جهل، اقتصاد، انمیسم، روح‌گرایی، طبیعت‌پرستی و فطرت مطرح، و نکاتی درخور تأمل در هر نظریه وارد شده است. شریعتی در این زمینه، همه نظریات را طرح می‌کند و جامعه بشری را همزاد «پرستش» می‌داند و نظریه خاصی را ترجیح نمی‌دهد، اما وی مرحله آغازین دین بشری را «شرک» تلقی می‌کند که پیامبران برای بیدار کردن فطرت خداداد بشر و دعوت به توحید فرستاده می‌شوند. این تلقی، با نظریه رایج دینی برگرفته از معارف قرآنی ناهمسوست.
چهارمین مقاله «تبیین و بررسی حقیقت ایمان، ویژگی‌ها و پیامدهای آن در تفسیر المیزان» اثر نعمت‌الله بدخشان است. وی معتقد است که بحث حقیقت ایمان و ویژگی‌ها و پیامدهای آن از محوری‌ترین مباحث دین‌شناسی است که تبیین و بررسی دقیق آن افزون بر اینکه می‌تواند در تصحیح دیدگاه‌های نظری و باورهای انسان تأثیر بسزایی داشته باشد، از جنبه عملی هم نقشی اساسی در اصلاح رفتارها و اعمال آدمی دارد. نوشتار حاضر می‌کوشد تا با استناد به آثار علامه طباطبایی، به ویژه تفسیر المیزان، دیدگاه ایشان را درباره این موضوع بررسی کند. در این بررسی ابتدا تعاریفی که ایشان از حقیقت ایمان ارائه کرده است، مختصراً تبیین می‌شوند و سپس عناصر مندرج در این تعاریف، تحت عناوینی کانون بررسی می‌شوند تا از این راه عناصر مندرج در ماهیت و ساختار ذاتی ایمان از منظر ایشان روشن شوند. پس از آن، برخی از ویژگی‌های ایمان مانند اختیاری بودن ایمان، مراتب و درجات ایمان، و افزایش و کاهش‌پذیری آن بررسی می‌شوند و سپس برخی از پیامدهای مهم ایمان، مانند ارتباط ایمان با عمل، ارتباط ایمان با اسلام و ارتباط آن با اخلاق از نظر ایشان کانون تبیین و بررسی قرار خواهند گرفت.
پنجمین مقاله «حقیقت توحید عبادی در اندیشه تفسیری علامه طباطبائی و آلوسی بغدادی «با رویکرد نقد اندیشه های وهابیت»» نوشته محمد پورعباس، محمدحسین خوانین زاده و مریم حسن پور است. نگارندگان معتقدند که توحید عبادی به عنوان یکی از جلوه‌های مهم توحید، همواره مورد وفاق شخصیت‌های دینی در همه فرقه‌های اسلامی بوده است. با وجود این، درباره اینکه حقیقت توحید عبادی چیست و به چه عملی شرک در عبادت اطلاق می شود، فهم مشترک و وحدت نظری در میان آنان مشاهده نمی‌شود. از آنجا که منشأ این اختلاف‌نظرها تا حد بسیاری به سبب دریافت‌های متفاوت از مفهوم عبادت است، این پژوهش می‌کوشد در پرتو اندیشه‌های تفسیری دو مفسر بزرگ شیعه و اهل سنت، یعنی علامه طباطبایی و آلوسی بغدادی، نخست با تحلیل مفهومی واژه عبادت در کاربرد قرآنی آن به تبیین حقیقت عبادت بپردازد و در وهله بعد و با اثبات نقصان و عدم توانایی هر کدام از آن معانی، نشان دهد که عبادت حقیقتی ترکیبی است؛ یعنی علاوه بر عملی گویای خضوع و تذلل باطنی، مؤلفه‌های دیگری همچون اعتقاد به الوهیت و ربوبیت معبود و نیز استقلال در این الوهیت و ربوبیت در عبادی شدن یک عمل مؤثرند.
ششمین مقاله «وحدت یا تعدد کتاب پیشین الهی در قرآن» از رضا برنجکار و ناصرالدین اوجاقی هست. به باور نگارندگان، کتاب پیشین در متون دینی اشاره به حقیقتی دارد که همه حوادث جهان قبل از وقوع در آن ثبت شده‌اند. در برخی کتب اعتقادی از دو کتاب پیشین یاد می شود: 1. کتابی که مصون از تغییر و تبدیل است و به نام‌های کتاب مبین، لوح محفوظ و ام الکتاب خوانده می‌شود؛ 2. کتابی که محل تغییر و تحول است و به نام لوح یا کتاب محو و اثبات معروف است. معتقدان به دو گونه بودن کتاب پیشین به لحاظ قرآنی به آیه 39 سوره رعد استناد می‌کنند. در این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی ناظر به آیات قرآن نشان داده شده است که اولاً دلالت آیه مزبور بر وجود دو کتاب پیشین قطعی نیست و روایات نیز در این مورد مختلفند؛ ثانیاً لوح محفوظی که در قرآن آمده نیز نمی‌تواند مستند دو گونه بودن کتاب پیشین قرار بگیرد؛ زیرا این لوح در قرآن به منزله کتاب پیشین مطرح نشده است.
هفتمین مقاله «بررسی تطبیقی عبادت در مقابر از منظر ابن تیمیه و مذاهب اربعه فقهی اهل سنت» نوشته حمزه علی بهرامی و محمدعلی رستمیان است. آنها معتقدند که عبادت در کنار قبور یکی از مسائل مهم توحید عبادی است که ابن تیمیه چنین کاری را حرام می داند. مقاله حاضر با روش تطبیقی به بررسی اصالت فتوای ابن تیمیه پرداخته است. در این زمینه به تبیین معنای عبادت و دیدگاه ابن تیمیه و ادله او در مقایسه با مذاهب اربعه پرداخته شد. در این بررسی مشخص شد که اصولاً عبادت در جایی محقق می‌شود که مسئله الوهیت مطرح باشد و کسانی که در کنار قبور عبادت می‌کنند، چنین شأنی برای صاحب قبر قائل نیستند. این مقاله نشان می‌دهد که اولاً مبنای این دیدگاه ابن تیمیه برداشت نادرست از آیات، و استناد به احادیث ضعیف است؛ ثانیاً فتاوای او در مقابل جمهور مسلمانان قرار دارد؛ چراکه عموم فقهای اهل سنت قایل به جواز و صحت نماز و عبادت در مقابرند، مگر اینکه مانع خارجی مانند نجاست در کار باشد.
دومین مقاله «رؤیاانگاری وحی؛ نقدی بر آرای دکتر سروش» اثر ابوالفضل ساجدی و حامد ساجدی است. یکی از فرضیاتی که به تازگی برخی نویسندگان مطرح کرده‌اند، رؤیاانگاری وحی قرآنی و جایگزین کردن «تفسیر قرآن» با «تعبیر قرآن» است. در این فرضیه وحی مصداقی از رؤیا شمرده می‌شود و درنتیجه فهم محتوای آن تنها با خواب‌گزاری میسر است. به ادعای دکتر عبدالکریم سروش این فرضیه از شواهد درون متنی و تاریخی کافی برخوردار است. مقاله پیش رو به بررسی و نقد ادله و شواهد این فرضیه می‌پردازد و با نگاهی پدیدارشناختی، مراجعه به خود وحی و حالات و سخنان دریافت کننده وحی و نزدیک ترین افراد به وی را معیاری برای قضاوت در این باره قرار می‌دهد. این نوشتار، ادله وی برای نفی ارتباط کلامی بین خالق و مخلوق در وحی را کانون مناقشه قرار می‌دهد و در ادامه شواهد تحقق وحی در حالت بیداری را ارائه می‌کند. در خاتمه بحث اثبات می‌شود که وحی حتی اگر در رؤیا هم باشد، نیاز به تعبیر و خواب‌گزاری ندارد. در این نوشتار روش مطالعه، کتابخانه‌ای و روش تحقیق، تحلیلی نقدی است.
سومین مقاله «خاستگاه، منشأ پیدایش و مرحله آغازین دین بشر؛ بررسی و نقد دیدگاه دکتر شریعتی» نوشته محمد فولادی است. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی، با هدف بازکاوی اندیشه متفکران اجتماعی و عالمان ادیان، به بررسی خاستگاه و منشأ پیدایش ادیان و مرحله آغازین دین بشری می‌پردازد و با واکاوی و بررسی دیدگاه دکتر شریعتی در این عرصه، به استخراج نظریه دینی وی و میزان همسویی آن با دیدگاه رایج دینی برگرفته از معارف ناب قرآن و اهل بیت (ع) می‌پردازد. درباره نظریات پیدایش ادیان، نظریات ترس، جهل، اقتصاد، انمیسم، روح‌گرایی، طبیعت‌پرستی و فطرت مطرح، و نکاتی درخور تأمل در هر نظریه وارد شده است. شریعتی در این زمینه، همه نظریات را طرح می‌کند و جامعه بشری را همزاد «پرستش» می‌داند و نظریه خاصی را ترجیح نمی‌دهد، اما وی مرحله آغازین دین بشری را «شرک» تلقی می‌کند که پیامبران برای بیدار کردن فطرت خداداد بشر و دعوت به توحید فرستاده می‌شوند. این تلقی، با نظریه رایج دینی برگرفته از معارف قرآنی ناهمسوست.
چهارمین مقاله «تبیین و بررسی حقیقت ایمان، ویژگی‌ها و پیامدهای آن در تفسیر المیزان» اثر نعمت‌الله بدخشان است. وی معتقد است که بحث حقیقت ایمان و ویژگی‌ها و پیامدهای آن از محوری‌ترین مباحث دین‌شناسی است که تبیین و بررسی دقیق آن افزون بر اینکه می‌تواند در تصحیح دیدگاه‌های نظری و باورهای انسان تأثیر بسزایی داشته باشد، از جنبه عملی هم نقشی اساسی در اصلاح رفتارها و اعمال آدمی دارد. نوشتار حاضر می‌کوشد تا با استناد به آثار علامه طباطبایی، به ویژه تفسیر المیزان، دیدگاه ایشان را درباره این موضوع بررسی کند. در این بررسی ابتدا تعاریفی که ایشان از حقیقت ایمان ارائه کرده است، مختصراً تبیین می‌شوند و سپس عناصر مندرج در این تعاریف، تحت عناوینی کانون بررسی می‌شوند تا از این راه عناصر مندرج در ماهیت و ساختار ذاتی ایمان از منظر ایشان روشن شوند. پس از آن، برخی از ویژگی‌های ایمان مانند اختیاری بودن ایمان، مراتب و درجات ایمان، و افزایش و کاهش‌پذیری آن بررسی می‌شوند و سپس برخی از پیامدهای مهم ایمان، مانند ارتباط ایمان با عمل، ارتباط ایمان با اسلام و ارتباط آن با اخلاق از نظر ایشان کانون تبیین و بررسی قرار خواهند گرفت.
پنجمین مقاله «حقیقت توحید عبادی در اندیشه تفسیری علامه طباطبائی و آلوسی بغدادی «با رویکرد نقد اندیشه های وهابیت»» نوشته محمد پورعباس، محمدحسین خوانین زاده و مریم حسن پور است. نگارندگان معتقدند که توحید عبادی به عنوان یکی از جلوه‌های مهم توحید، همواره مورد وفاق شخصیت‌های دینی در همه فرقه‌های اسلامی بوده است. با وجود این، درباره اینکه حقیقت توحید عبادی چیست و به چه عملی شرک در عبادت اطلاق می شود، فهم مشترک و وحدت نظری در میان آنان مشاهده نمی‌شود. از آنجا که منشأ این اختلاف‌نظرها تا حد بسیاری به سبب دریافت‌های متفاوت از مفهوم عبادت است، این پژوهش می‌کوشد در پرتو اندیشه‌های تفسیری دو مفسر بزرگ شیعه و اهل سنت، یعنی علامه طباطبایی و آلوسی بغدادی، نخست با تحلیل مفهومی واژه عبادت در کاربرد قرآنی آن به تبیین حقیقت عبادت بپردازد و در وهله بعد و با اثبات نقصان و عدم توانایی هر کدام از آن معانی، نشان دهد که عبادت حقیقتی ترکیبی است؛ یعنی علاوه بر عملی گویای خضوع و تذلل باطنی، مؤلفه‌های دیگری همچون اعتقاد به الوهیت و ربوبیت معبود و نیز استقلال در این الوهیت و ربوبیت در عبادی شدن یک عمل مؤثرند.
ششمین مقاله «وحدت یا تعدد کتاب پیشین الهی در قرآن» از رضا برنجکار و ناصرالدین اوجاقی هست. به باور نگارندگان، کتاب پیشین در متون دینی اشاره به حقیقتی دارد که همه حوادث جهان قبل از وقوع در آن ثبت شده‌اند. در برخی کتب اعتقادی از دو کتاب پیشین یاد می شود: 1. کتابی که مصون از تغییر و تبدیل است و به نام‌های کتاب مبین، لوح محفوظ و ام الکتاب خوانده می‌شود؛ 2. کتابی که محل تغییر و تحول است و به نام لوح یا کتاب محو و اثبات معروف است. معتقدان به دو گونه بودن کتاب پیشین به لحاظ قرآنی به آیه 39 سوره رعد استناد می‌کنند. در این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی ناظر به آیات قرآن نشان داده شده است که اولاً دلالت آیه مزبور بر وجود دو کتاب پیشین قطعی نیست و روایات نیز در این مورد مختلفند؛ ثانیاً لوح محفوظی که در قرآن آمده نیز نمی‌تواند مستند دو گونه بودن کتاب پیشین قرار بگیرد؛ زیرا این لوح در قرآن به منزله کتاب پیشین مطرح نشده است.
هفتمین مقاله «بررسی تطبیقی عبادت در مقابر از منظر ابن تیمیه و مذاهب اربعه فقهی اهل سنت» نوشته حمزه علی بهرامی و محمدعلی رستمیان است. آنها معتقدند که عبادت در کنار قبور یکی از مسائل مهم توحید عبادی است که ابن تیمیه چنین کاری را حرام می داند. مقاله حاضر با روش تطبیقی به بررسی اصالت فتوای ابن تیمیه پرداخته است. در این زمینه به تبیین معنای عبادت و دیدگاه ابن تیمیه و ادله او در مقایسه با مذاهب اربعه پرداخته شد. در این بررسی مشخص شد که اصولاً عبادت در جایی محقق می‌شود که مسئله الوهیت مطرح باشد و کسانی که در کنار قبور عبادت می‌کنند، چنین شأنی برای صاحب قبر قائل نیستند. این مقاله نشان می‌دهد که اولاً مبنای این دیدگاه ابن تیمیه برداشت نادرست از آیات، و استناد به احادیث ضعیف است؛ ثانیاً فتاوای او در مقابل جمهور مسلمانان قرار دارد؛ چراکه عموم فقهای اهل سنت قایل به جواز و صحت نماز و عبادت در مقابرند، مگر اینکه مانع خارجی مانند نجاست در کار باشد.
در نوشته پیش رو چهاردهمین شماره دو فصلنامه علمی-پژوهشی معرفت کلامی را از نظر می گذرانیم. مقالات این شماره عبارتند از: الهی بودن زبان قرآن و مسئله فهم؛ نقدی بر دیدگاه مجتهد شبستری، رویاانگاری وحی؛ نقدی بر آرای دکتر سروش، خاستگاه، منشا پیدایش و مرحله آغازین دین بشر؛ بررسی و نقد دیدگاه دکتر شریعتی، تبیین و بررسی حقیقت ایمان، ویژگی ها و پیامدهای آن در تفسیر المیزان، حقیقت توحید عبادی در اندیشه تفسیری علامه طباطبائی و آلوسی بغدادی «با رویکرد نقد اندیشه های وهابیت»، وحدت یا تعدد کتاب پیشین الهی در قرآن، بررسی تطبیقی عبادت در مقابر از منظر ابن تیمیه و مذاهب اربعه فقهی اهل سنت.مروری بر نشریات کلامی(1)
