همایش بررسی آراء سید قطب برگزار شد

از جاهلیت تا تکفیر
حجت‌‌الاسلام داوود فیرحی در روز نخست این همایش دو روزه، مقاله‌ای با عنوان «از جاهلیت تا تکفیر» ارائه کرد. وی زندگی سید قطب را به سه دوره قابل تقسیم کرد و گفت: تولد سید قطب (۱۳۲۴ ق) با دوره مشروطه در ایران همزمان است. او در سال ‌۱۹۴۶ عازم آمریکا می‌شود و دو سال در آنجا حضور دارد که یکی از دوره‌های مهم زندگی اوست. سید قطب در این دوره به تدریج به دیدگاه‌های مهمی می‌رسد. سال ۱۹۴۸ از طرف دولت مصر بورسیه می‌شود تا در مورد نظام آموزش عالی آمریکا تحقیق کند. این مطالعات و تحقیقات بیشتر او را به موضع مخالفت با سیاست‌های دولت مصر می‌کشاند.

فیرحی در ادامه گفت: سید قطب در ۴۵ سالگی (۱۹۵۳) رسماً به گروه اخوان المسلمین ‌پیوست. سال ۱۹۵۴ سردبیر روزنامه اخوان شد. ۱۵ سال زندانی بود و «معالم فی الطریق» را در زندان نوشت و در سال ۱۹۶۶ اعدام شد.

وی افزود: سید قطب مطالعات مهمی در مورد مفهوم جاهلیت انجام داد. سید قطب با تکیه بر آثار ابوالاعلی مودودی این مفهوم را توسعه داد. سید قطب اومانیسم را نوعی جاهلیت معرفی می‌کند و نماد این نوع جاهلیت را آمریکا می‌‌داند.

دکتر فیرحی با اشاره به مسئلۀ «جاهلیت مدرن» در آثار سید قطب گفت: سید قطب عقیده دارد امروز دیگر بشر نمی‌تواند ادعا کند که جاهلیتش به خاطر فقدان علم است، از‌این‌رو وی حتی دانشمندان را هم جاهل تلقی می‌کند. سید قطب جاهلیت قرن بیستم را وخیم‌ترین جاهلیتی می‌داند که در تاریخ بشر ظاهر شده است. گروه‌های جهادی سعی کرده‌اند با استفاده از این ادبیات، تکفیر را به او نسبت دهند.

استاد دانشگاه تهران اظهار داشت: سید قطب عقیده دارد مسلمانان در دو وضعیت قرار دارند: «استضعاف» که قبل از جریان‌های جدید است و «آگاهی» که دوران پسین است. نویسندگان تکفیری، با تغییراتی در ادبیات و توصیفات سید قطب در مورد جاهلیت، جوامع مسلمان محکوم به کافر می‌دانند. کافر از نظر ایشان یکی از این سه خصلت را دارد: کافر، اهل بدعت، شرک یا نفاق است.

عضو هیئت‌علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی با تأکید بر اینکه آنچه در جریان‌های تکفیری اتفاق افتاد بسیار اهمیت دارد، گفت: در ادبیات سید قطب تکفیر وجود نداشت، مفهوم جاهلیت وجود داشت. در ادبیات دهه ۹۰ شاهد دو دگرگونی اساسی در جنبش‌های رادیکال هستیم؛ یک تکفیر فراگیر و عام و دیگری مفهوم جهاد و هجرت. در سال‌های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۱ شیخ عبدالملک سعدی حکم به کفر کل دیار عراق داد.

فیرحی با این اشاره به این جمله از سید قطب که هر مسلمانی، هر کجا که هست باید بسته به توانش تلاش کند تا حکومت اسلامی تشکیل دهد، گفت: در ادبیات تکفیری این جمله برجسته شد. اهل تکفیر، مسلمانان را به دسته‌های مشرک، اهل نفاق و اهل بدعت تقسیم می‌کنند. شیعیان را در دسته مشرک قرار می‌دهند، آن دسته از اهل تسنن که در تعامل با غرب هستند اهل نفاق هستند. اهل بدعت هم کسانی هستند که به دمکراسی، انتخاب و رأی توجه دارند.

وی تصریح کرد: باید بررسی شود که از دهه ۷۰ تاکنون چه اتفاقی افتاده است که آرای قطب در آرای تکفیری مصادره‌ شده است. آنها مفهوم تأسیس حکومت شرعی و خلافت را مطرح می‌کنند. در جهان اهل سنت، اسلام‌گرایی سیاسی با تکیه به تفسیرهای قطب، از اصول‌گرایی سید قطب عبور می‌کند و رادیکالیسم تولید می‌کند. هر کس به سید قطب توجه دارد متهم به رادیکال شدن می‌شود و تفکیک این دو مسئله در حل این مشکل می‌تواند کمک بزرگی بکند.

سید قطب روابط خوبی با علمای شیعه داشت
حجت‌‌الاسلام سید هادی خسروشاهی در ادامه همایش به سخنرانی پرداخت. وی زندگی سید قطب را به دوره چپ‌گرایی، دوران شک و تردید و بازگشت به خویشتن تقسیم کرد و گفت بسیاری از آثار او در محافل دانشجویی مورد استفاده قرار می‌گیرد، حتی در کشور افغانستان، اهل سنت از آن به عنوان مانیفست فکری بهره می‌گیرند.

به گفته حجت‌الاسلام خسروشاهی، سید قطب درباره حکومت اسلامی با تکیه بر حکومت تفکرمحور، نوعی از حکومت را در جامعه تبیین می‌کند. وی دوران دو خلیفه را می‌پذیرد، ولی خلیفه سوم را نمی‌پذیرد. قطب معتقد است که اگر زمان فرصت می‌داد، حضرت علی علیه‌السلام قبل از اینکه ثروت به دست بنی‌امیه بیفتد و تاریخ اسلام تغییر پیدا کند، بعد از دو خلیفه به خلافت می‌رسید.

وی همچنین یادآور شد: برخی از مخالفان سید قطب می‌گویند که او با علمای شیعی روابط خوبی نداشته که این مسئله نیز درست نیست.

سید قطب در عمل محافظه‌کار بود
حجت‌الاسلام علی‌اکبر رشاد نیز در بخش دیگری از این مراسم با اشاره به سه کاستی طیف اعتزال نو که سید قطب هم از بانیان این جریان است گفت: فقر فلسفی، فقدان منطق کارآمد در مقام فهم دین و فقدان روح حماسی، مانع کارآمدی این جریان شده است.

وی با اشاره به تاریخ اشعریت در جهان اسلام گفت: در تاریخ اسلام انحرافی بالاتر از اشعریت وجود نداشته است. اشعریتی که دامن‌گیر اکثریت جامعه بوده است. جان و جوهر روشنفکری، عقل‌گرایی است و اشعریت تفاوت جوهری و ذاتی با روشنفکری دارد. اشعریت نوعی سفاهت کلامی است. افزون بر ۱۰ قرن اکثریت امت اسلامی گرفتار این آفت بوده‌ است.

وی افزود: پیامد نگرش اشعری، انسداد اجتهاد بوده است. در تاریخ جریانات قالب و مسلط اسلامی بعد از چهار فقیه برجسته عامه اهل سنت، اجتهاد تعطیل شد. کمتر از دو قرن اخیر نیز افرادی به عنوان عناصر مطلع و دلسوز و خیرخواه جامعه اسلامی به چاره‌اندیشی برای حل این معضل اهتمام کردند. این چاره‌اندیشی بدین منظور بود که با مقوله اشعریت که بلای جان امت اسلامی‌شده چه کنیم، بنابراین جریانی را بنا نهادند که از آن طیف اعتزالیون پدید آمد.

حجت‌الاسلام رشاد در بخش دیگری از سخنانش درباره تعریف نواعتزال‌گرایی گفت: نواعتزال‌گرایی تلاشی برای زدودن آثار سوء حاکمیت و سلطه طولانی اشعریت به اکثریت امت اسلامی است. این جریان مبانی شفافی ندارد، بنابراین مکتب و دستگاه فکری نیست، بلکه نوعی رویکرد معرفتی است. سید قطب باید متعلق به پیشگامان تفکر نواعتزالی باشد. خود جریان نواعتزال‌گرایی نیز دارای مشکلات قبلی جریانات فکری اشعریت و اعتزال‌گرایی است.

به گفته وی: جریان نواعتزالی، فرار از اشعریت است، ولی نتوانسته به اعتزال تاریخی و عقلانیت دقیق و استوار برسد. زمانی که می‌گوییم فقر فلسفی، فقط فلسفه به معنای متافیزیکی مدنظر نیست بلکه نوعی عقلانیت و توجه به شأن انسانی را در نظر داریم. در مجموع در جریان اعتزال نو، با یک فلسفه دین جامع مواجه نیستیم، نتیجه این است که آراء این جریان نیز سست، سطحی و غیر فاخر است؛ بنابراین جریان اعتزال نو نیز نتوانسته تشدید عمیقی در اسلام و جهان اسلام داشته باشد.

وی در پایان سخنانش تاکید کرد: در آثار سید قطب هیچ اثر عمیق و ماندگاری که منشأ تحولات عمیق معرفتی باشد نمی‌یابیم، بلکه روح محافظه‌کاری در عملکرد او به چشم می‌خورد و در نهایت دچار تفرقه می‌شود. شاید فروپاشی نظام‌های بهار عربی ناشی از فقدان همین دستگاه گسترده و کارآمد و فقر روح حماسی باشد. زمانی در محضر مقام معظم رهبری نقل کردم که برادر سید قطب به آل سعود پناه برده است. رهبری گفتند که اینها مرد عمل نیستند.