درباره کتاب «سالنامه شهرستان سند» اثر آلدو لئوپولد(به مناسبت ۲۲ می روز جهانی تنوع زیستی)

کتاب A Sand County Almanac که به فارسی می‌توان آن را «سالنامه شهرستان سند» نامید، یکی از آثار کلاسیک و تأثیرگذار در حوزه اخلاق محیط زیست است. این کتاب مجموعه‌ای از مشاهدات آلدو لئوپولد (Aldo Leopold) درباره طبیعت، به ویژه در منطقه‌ای به نام Sand County در ویسکانسین امریکا است که با نثری شاعرانه، عمیق و تأمل‌برانگیز نوشته شده است. آلدو لئوپولد(متولد ۱۱ ژانویه ۱۸۸۷ درگذشته ۲۱ آوریل ۱۹۴۸)، زیست‌شناس، جنگل‌بان، شکارچی پیشین و از بنیان‌گذاران اخلاق محیط زیست مدرن، در این اثر در پی آن است که پیوندی میان علم، زیبایی‌شناسی، اخلاق و طبیعت برقرار کند.

 

کتاب در سه بخش نوشته شده است:

۱. سالنامه: شرح تأملات ماه به ماه لئوپولد در باب زندگی با گیاهان، جانوران و چشم‌انداز طبیعی اطراف کلبه‌اش در مزرعه‌ای بازسازی‌شده در ویسکانسین.

۲. از این و آن: مقالاتی درباره موضوعات مختلف زیست‌محیطی، تجربه‌های شکار و خاطرات سفرهای طبیعی.

۳. اخلاق زمین (Land Ethic): مهم‌ترین بخش نظری کتاب، جایی که لئوپولد نظریه‌ای اخلاقی در باب رابطه انسان و زمین (و موجودات غیرانسانی) ارائه می‌دهد.

 

نظریه «اخلاق زمین» (Land Ethic)

نظریه «اخلاق زمین» مشهورترین و اصل و اساس ایده آلدو لئوپولد است. او معتقد بود اخلاق محیط زیستی باید رابطه انسان با خاک، آب، گیاهان و جانوران را شامل شود، نه صرفاً روابط انسان با انسان را. در نظر لئوپولد، ما باید انسان را نه حاکم بر طبیعت، بلکه عضو و شریک جامعه زیستی بدانیم. انسان مالک نیست بل شریک است. او به صورت ضمنی تعریفی از فعل اخلاقی خوب و بد هم ارائه می‌کند و این را نه از میان کتاب‌ها که در تجربه عمیق در زندگی با طبیعت بیرون کشیده. این دیدگاه به‌وضوح در جمله مشهور او خلاصه می‌شود:

«کار خوب آن است که به حفظ یکپارچگی، پایداری و زیبایی جامعه زیستی یاری رساند، و کار بد آن است که برعکس عمل کند.»

«اخلاق زمین» لئوپولد دعوتی است به تغییر بنیادین در نگاه ما به طبیعت؛ از رویکردی ابزارانگار و مصرفی به رویکردی اخلاقی، متواضعانه و احترام‌آمیز.

رنج و مرگ در طبیعت

از جنبه‌های تأمل‌برانگیز در نوشته‌های لئوپولد، مواجهه صریح او با رنج، مرگ و فرسایش در طبیعت است. او طبیعت را تنها یک بهشت بی‌نقص نمی‌بیند، بلکه مکانی می‌داند که در آن زیبایی و خشونت و زندگی و مرگ، به هم گره خورده‌اند. نگاه لئوپولد به مرگ در طبیعت، نه ساده‌انگارانه است و نه رمانتیک. او از کشتن گرگی که در کوهستان هدف گلوله‌اش قرار گرفت، چنین یاد می‌کند:

«در آن هنگام بود که چیزی در آن چشم‌های سبزِ شعله‌ور مرد. آن‌جا بود که فهمیدم، ما نمی‌دانیم کوه به چه نیاز دارد.»

در واقع، او در دل این تجربه، از خود می‌پرسد که حذف یک شکارچی طبیعی (گرگ) چه پیامدهایی برای اکوسیستم دارد و چطور چنین عملی حاصل ناآگاهی انسان از ساز و کارهای طبیعت است. لئوپولد با صداقت و درکی شاعرانه از تناقض‌ها و دردهای زیستن در طبیعت سخن می‌گوید و ما را به پذیرش این حقیقت دعوت می‌کند: که حفاظت از طبیعت، تنها با رؤیاپردازی از زیبایی‌های آن ممکن نیست، بلکه باید رنج، خشونت و پیچیدگی‌های آن نیز لمس کرد و به آن احترام گذاشت.

 

عشق به محیط زیست؛ پیش‌نیاز حفاظت واقعی

محافظت از محیط زیست و حیات وحش، بیش از هر چیز دیگری نیازمند یک پیوند عاطفی و عمیق با خود طبیعت است. علمی که در اختیار داریم، ابزار و دانش لازم برای فهم فرآیندهای زیستی و مدیریت منابع را فراهم می‌کند، اما این دانش به تنهایی نمی‌تواند نیروی محرکهٔ اصلی حفاظت باشد. در اینجا گویی نویسنده به عنصری معنوی تاکید می‌کند. در باور او، آنچه باعث می‌شود فردی پایدار، مداوم و خستگی‌ناپذیر در مسیر حفظ طبیعت قدم بردارد و فداکاری هم بکند، عشقی است که از دل برمی‌خیزد و به موجودات زنده، سرزمین و اکوسیستم‌ها تعلق دارد؛ شاید نوعی نگرانی عاطفی.

 

عشق به محیط زیست، احساس مسئولیت و دلسوزی، حالی معنوی است که فراتر از مفاهیم علمی و فنی است؛ این معنا باعث می‌شود انسان‌ها نه به عنوان بهره‌بردار صرف، بلکه به عنوان اعضای یک جامعه زیستی بزرگ، رفتار کنند. این پیوند عاطفی، منشأ انگیزه‌هایی است که در سخت‌ترین شرایط هم فرد را به ادامه تلاش وا می‌دارد؛ وقتی بارها و بارها با آسیب‌ها و تخریب‌ها رو به رو می‌شود اما هنوز امید دارد و محافظت می‌کند.

 

بدون حال معنوی پیش‌گفته و عشق به طبیعت، حفاظت محیط زیست ممکن است به امری خشک و صرفاً اجرایی تبدیل شود که در نهایت خستگی و ناامیدی را به دنبال دارد. علمی که با عشق همراه نباشد، مانند ابزاری بی‌روح است که نمی‌تواند به عمق مسائل زیستی نفوذ کند و باعث تغییر پایدار شود.

 

از سوی دیگر، عشق به محیط زیست کمک می‌کند تا نگاه انسان به طبیعت تغییر کند؛ از دیدگاه سلطه‌گرایانه و بهره‌بردارانه به نگاهی دلسوزانه، متواضعانه و همدلانه تبدیل شود. این عشق ارزش هر جانور، هر گیاه و هر قطعه خاک را به رسمیت می‌شناسد و انسان را به حفاظت از کل زیست‌بوم موظف می‌کند.

 

آلدو لئوپولد، در «سالنامه شهرستان سند»، این نکته را نشان می‌دهد که برای حفظ تعادل طبیعی باید «اندیشیدن همچون کوه» را یاد بگیریم و با نگاه عمیق و عاشقانه به طبیعت، خود را بخشی از آن بدانیم. او می‌گوید عشق به زمین و موجودات زنده‌ای که در آن زندگی می‌کنند، نیرویی اخلاقی است که علم نمی‌تواند جایگزینش شود.

بنابراین، حفاظت واقعی زمانی اتفاق می‌افتد که دانش و علم با قلب و عشق و معنا آمیخته شود. این عشق و معنویت است که باعث می‌شود هر انسان، هر محیط‌بان، هر فعال زیست‌محیطی نه فقط کاری را انجام دهد، بلکه آن کار را با تعهد، فداکاری، احترام و پایبندی به ارزش‌های زیست‌بومی انجام دهد. عشق به محیط زیست، حلقه گمشده‌ای است که می‌تواند مسیر حفاظت را به مسیر احیاء و همزیستی مسالمت‌آمیز تبدیل کند.

 

اهمیت و تأثیر کتاب

تأثیر این کتاب در دهه‌های بعد بسیار گسترده بود. کتاب‌هایی چون Silent Spring نوشته راشل کارسون که به افشای خطرات آفت‌کش‌ها و آلودگی‌های شیمیایی پرداختند، در فضایی منتشر شدند که لئوپولد پیش‌تر آماده کرده بود. همچنین اندیشه‌مندانی مانند ادوارد ویلسون، در نظریه «بیوفیلیا» که از کشش طبیعی انسان به سوی زندگی و موجودات زنده سخن می‌گوید، از لئوپولد و سنت او الهام گرفته‌اند. کتاب‌هایی چون The Ecology of Wisdom اثر آرنه نائس، بنیان‌گذار «بوم‌شناسی ژرف»، و Thinking Like a Mountain نوشته سوزان فلیک، مستقیماً از نگاه لئوپولد نسبت به وحدت کوه، گرگ، شکارچی و طبیعت بهره برده‌اند.

 

تأثیر این اثر به حوزه فلسفه اخلاق، آموزش محیط‌زیست، سیاست‌گذاری منابع طبیعی، و حتی هنر و ادبیات نیز کشیده شد. نگاه او به طبیعت، نگاهی ابزارانگار نیست؛ معنوی و عاشقانه است، تأمل است و تجربه زیسته است. همین نگاه است که کتابش را تا امروز زنده نگه داشته. کتابی که فقط مجموعه‌ای از مشاهدات زیست‌شناختی نیست، بلکه شهادت‌نامه‌ای است برای عشقی عمیق و اخلاقی ریشه‌دار نسبت به زمین.

 

مشخصات کتاب‌شناختی:

عنوان اصلی: A Sand County Almanac

نویسنده: آلدو لئوپولد (Aldo Leopold)

تاریخ انتشار نخستین نسخه: ۱۹۴۹ میلادی (۱۳۲۸ هجری شمسی)

ناشر: Oxford University Press

تعداد صفحات: بین ۲۴۰ تا ۲۹۵ صفحه، بسته به نسخه و چاپ

شابک (ISBN): 0-19-500777-8

زبان: انگلیسی

موضوعات: فلسفه اخلاق، بوم‌شناسی، حفاظت از محیط زیست، اخلاق زمین

 

این کتاب یا ترجمه فارسی ندارد یا من نتوانستم ترجمه‌ای به فارسی بیابم.