حوزه‌های علمیه؛ از استقلال تا وابستگی مالی
وقتی استاد مرتضی مطهری از وضعیت و نحوه تأمین هزینه طلاب حوزه شکایت می‌کرد و داد می‌زد که «عله العلل خرابی‌های حوزه سهم امام است» پیش از آن هم گفته بود که مزیت حوزه‌های علمیه شیعه بر اهل سنت همین استقلال مالی از دولت است. حوزه‌های علمیه شیعه همواره به مدد سهم امام دست نیاز پیش هیچ دولتی دراز نمی‌کرده‌اند اما از زمان دولت نهم و دهم همواره مجلس در پی تصویب لایحه بودجه‌ای بوده که اعتبار چشمگیری را برای مجموعه‌های وابسته به حوزه‌های علمیه در نظر گرفته است. حال با تصویب این دست بودجه‌های کلان دولتی، باید دید حوزه های علمیه چگونه خواهند توانست استقلال خود را حفظ کنند؟
با ظهور صفویه، مذهب شیعه که به صورت سنتی در عراق و تا حدودی لبنان به صورت مدرسه‌ای و تعلیمی ادامه حیات می‌داد، در ایران رسمیت یافت و تحت حمایت شاهان صفوی روز به روز توسعه بیشتری یافت. کم کم مدارس دینی در نقاط مختلف کشور هم‌چون اصفهان راه‌اندازی شد. عالمان شیعه نیز فرصت را غنیمت دانسته تحت ظل سلطان به نگارش و تحقیق و تبیین و تبلیغ تشیع پرداختند.
پس از فروپاشی صفویه، تشیع در ایران رسمیت خود را چه حکومتی و چه مردمی حفظ کرد. تشیع مذهب غالب کشور بود و شاهان دیگر سلسله‌ها خواسته یا ناخواسته به این عامل قدرت توجه داشتند. اما حوزه‌های علمیه به نوعی استقلال خود را حفظ می‌کردند و بدون چشم‌داشت از شاهان به حیات خود ادامه می‌دادند. این شرایط در ایران تا انقراض حکومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت.
همواره مراجع و علما بر استقلال حوزه‌های علمیه و عدم وابستگی به حکومت و دربار تأکید داشتند و تاریخ خود گواه این مسئله است. امام خمینی نیز به عنوان بنیان‌گذار جمهوری اسلامی چنین عقیده‌ای داشت. با توسعه و گسترش حوزه علمیه و تأسیس مراکز متعدد حوزوی، اندک اندک بخشی از بودجه کشور به حوزه‌های علمیه اختصاص یافت. این وضعیت در دولت نهم و دهم، در مقایسه با دوره‌های قبل به وضوح قابل مشاهده بود.
حال باید دید حوزه های علمیه چگونه می توانند استقلال خود را از دولتها به رغم این نوع وابستگی در بودجه حفظ کنند؟
بخشی معتقدند این بودجه های دولتی تنها در بخش عمرانی حوزه های علمیه استفاده می شود و از این رو تأثیری مستقیم در استقلال ماهوی حوزه ندارد. با وجود این، حجت‌الاسلام سید غلام‌رضا موسوی مسئول طرح و برنامه شورای عالی حوزه‌های علمیه کشور در سال 89 خبر از ساخت 200 حوزه علمیه جدید در کشور خبر داده بود که قرار است بخشی از بودجه آن از محل بودجه عمرانی استان‌های کشور تأمین شود.
در همین سال خبرگزاری ایرنا گزاش داده بود: بر اساس پیوست لایحه بودجه سال 1389، برای برخی مراکز حوزوی مبالغ ذیل در نظر گرفته شده بود:
ـ مؤسسه آموزشی امام خمینی قم متعلق به آیت‌الله مصباح: 10 میلیارد تومان
ـ مجتمع آموزشی امام خمینی مالزی: یک میلیارد تومان
ـ جامعه‌الزهرا(س): 10 میلیارد تومان
ـ شهرک مهدیه (ویژه طلاب): 2/5 میلیارد تومان
ایرنا همین‌طور از رشد 28 درصدی بودجه حوزه‌های علمیه و 73 درصدی سازمان تبلیغات اسلامی در لایحه بودجه سال 89 خبر داده بود. بر اساس این خبر، دولت بودجه شورای عالی حوزه علمیه قم را در لایحه بودجه سال 89 به میزان 16 درصد افزایش داده بود، ضمن این که مرکز خدمات حوزه علمیه قم و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) را در ردیف دستگاه‌های اصلی بودجه 89 قرار داده بود.
غلام‌رضا مصباحی مقدم عضو فراکسیون روحانیون مجلس در گفت‌وگو با خبرگزاری مجلس شورای اسلامی هم بودجه حوزه‌های علمیه در سال 90 را 24 میلیارد تومان اعلام کرد. مصباحی ضمناً تأکید کرد که اگر دولت در بودجه حوزه علمیه افزایش 22 درصدی اعمال کرده، به معنای بده و بستان این دو با یکدیگر نیست. مصباحی مقدم تصویب بودجه 760 میلیارد تومانی را مخلوق ذهن برخی منتقدان دانست.
او در عین حال تأکید کرد از این بودجه برای شهریه طلاب استفاده نمی‌شود بلکه از آن برای ساخت و تعمیر مدارس استفاده خواهد شد.
مصباحی مقدم در حالی درباره بودجه اختصاصی به حوزه‌های علمیه صحبت می‌کرد که بر جایگاه مستقل حوزه علمیه تأکید می‌کرد و دلیل آن را عدم وابستگی به دولتها می‌دانست.
در جلسات بررسی بودجه سال 91 نیز مهدی کوچک‌زاده نماینده تهران و شمیرانات، به نقل از خبرگزاری کار ایران، اعتراض خود را به حذف احتمالی بودجه حوزه‌های علمیه و بسیج اعلام کرد و گفت: حوزه علمیه در طول سال 20 تا 50 هزار طلبه تربیت می‌کند و برای تربیت این مقدار طلبه نیاز به کمک‌هایی دارد. پیشنهاد من این است که جلوی هزینه‌های اضافی را بگیریم نه این که بخواهیم بودجه حوزه علمیه و بسیج را حذف کنیم و خدا کسی را که بخواهد این را انجام دهد، لعنت کند. حرف من این است که وقتی می‌گوییم 800 میلیارد تومان را می‌خواهیم به عنوان کمک به مؤسسات دهیم، آن مؤسسات مختار هستند هرگونه که لازم بدانند این کمک را هزینه کنند.
روزنامه شرق نیز با درج خبری در آذرماه 92، بودجه اختصاصی دولت برای نهادهای حوزوی را این‌گونه اعلام کرد:
مجموعه بودجه حوزه‌های علمیه: 1300 میلیارد تومان
مجموعه بودجه مرکز خدمات حوزه علمیه قم: 410 میلیارد تومان
مجموعه بودجه حوزه علمیه خواهران: 135 میلیارد تومان
مجموعه بودجه جامعه المصطفی العالمیه(مخصوص طلاب خارجی): 178 میلیارد تومان
پایگاه انتخاب در همان تاریخ با درج مطلبی با عنوان «سهم حوزه و دانشگاه در لایحه بودجه 93» به بررسی بودجه سال 93 پرداخت.
در بررسی این پایگاه آمده بود: 18 نهاد حوزوی قرار است بودجه‌ای معادل 1300 میلیارد تومان دریافت کنند. این در حالی است که مجموع بودجه سال 92 نهادهای حوزوی رقمی معادل 1030 میلیارد تومان بود. دانشگاه علوم و معارف قرآنی، دانشگاه معارف اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، شورای عالی حوزه‌های علمیه، شورای سیاست‌گذاری حوزه‌های علمیه خواهران، شورای برنامه‌ریزی مدیریت حوزه‌های علمیه خراسان، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، دانشگاه مذاهب اسلامی، مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی، سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامعه المصطفی العالمیه و مرکز خدمات حوزه علمیه قم از جمله نهادهای مشمول بودجه بودند.
همچنین بودجه 400 میلیارد تومانی «مرکز خدمات حوزه علمیه قم» که اقدام به پوشش خدمات بیمه، تسهیلات مسکن و سایر خدمات می‌کند، به شکلی است که با بودجه کل دانشگاه تهران در سال 1392 برابری می‌کند.
از سوی دیگر طبق بودجه سال 1393 پنج دانشگاه مادر کشور صنعتی شریف، امیرکبیر، شهید بهشتی، علم و صنعت و علامه طباطبایی با مجموع 687 میلیارد تومان معادل نیمی از بودجه نهادهای حوزوی، بودجه دریافت می‌کنند.
این در حالی است که طبق آخرین خبر نیز حجت‌الاسلام ابوترابی‌فرد نایب‌رئیس مجلس شورای اسلامی گفت: در روز آخر تصویب بودجه،پیشنهاد داده شد که 5/2 درصد از بودجه عمرانی استان‌ها برای حوزه‌های علمیه همان استان اختصاص یابد. اگر حدود 50 درصد منابع تأسیس حوزه‌های علمیه در استان‌ها و شهرستان‌ها از حوزه علمیه قم و مراکز تأمین شود، 50 درصد دیگر را دولت تأمین می‌کند.
حال با وجود آن همه دغدغه های بزرگان حوزه از گذشته تا امروز، و به رغم تأکید امام راحل و مقام معظم رهبری و بزرگانی چون استاد شهید مطهری بر ضرورت مداومت استقلال مالی حوزه، باید دید مسئولان هنگام نوشتن و تصویب بودجه برای حوزه های علمیه چه ملاحظاتی را در نظر دارند و به عبارتی دیگر باید دید نگاه این برنامه ریزان به استقلال حوزه چگونه است.
برخی معتقدند تصویب این دست بودجه ها برای حوزه های علمیه هرگز متوجه بر هم زدن استقلال حوزه علمیه تحت مدیریت مراجع نمی شود، زیرا امروزه با تأسیس حوزه‌های علمیه جدید و مراکز وابسته و نیمه وابسته به حوزه و شکل‌گیری مراکز علمی و تحقیقاتی و مؤسسات آموزش عالی حوزوی، قطعاً مبالغی که در گذشته و اکنون به عنوان وجوهات شرعی و یا کمک‌های واقفان و تاجران مؤمن در اختیار مراجع تقلید و مدارس علمیه قرار می‌گیرد، تنها کفاف شهریه طلاب را می‌کند و بودجه های دولتی به عنوان هایی چون کمک به بخش خدماتی درمانی، بیمه، عمران و آموزش عالی می تواند به بخش خدماتی حوزوی اختصاص بیابد.
وقتی استاد مرتضی مطهری از وضعیت و نحوه تأمین هزینه طلاب حوزه شکایت می‌کرد و داد می‌زد که «عله العلل خرابی‌های حوزه سهم امام است» پیش از آن هم گفته بود که مزیت حوزه‌های علمیه شیعه بر اهل سنت همین استقلال مالی از دولت است. حوزه‌های علمیه شیعه همواره به مدد سهم امام دست نیاز پیش هیچ دولتی دراز نمی‌کرده‌اند اما از زمان دولت نهم و دهم همواره مجلس در پی تصویب لایحه بودجه‌ای بوده که اعتبار چشمگیری را برای مجموعه‌های وابسته به حوزه‌های علمیه در نظر گرفته است. حال با تصویب این دست بودجه‌های کلان دولتی، باید دید حوزه های علمیه چگونه خواهند توانست استقلال خود را حفظ کنند؟داود بهلولی
سلام ..مطلبها خیلی قشنگ و خوب و مفید بود ..اما خواهشا مطالبی جدا این مطالب بگذارید .چون برخی مردم ایران احترام به روحانیت و حوزه هی علمیه را فراموش کردند..
با تشکر