نگاه اجتماعی و پویای امام موسی صدر به رمضان و شب قدر| سیدعلی بطحایی
به باور امام موسی صدر معنای شب قدر، به‌شدت با مفهوم روزه در ماه رمضان مرتبط است… ماه رمضان، دوره آموزشی است که سرنوشت انسان را مشخص می‌کند و معنایش این است که سرنوشت او طی سال آینده بر اساس چارچوبی که در ماه رمضان طراحی می‌شود… و در نتیجه، ایام قدر آن هنگام که آدمی به این دوره آموزشی می‌رسد، به درجه کاملی رسیده است. ایشان معتقد است این درجه به طبیعت حال در دهه آخر ماه رمضان قرار دارد و بنابراین بسیاری از روایات تأکید دارد که شب قدر یکی از شب‌های دهه آخر ماه رمضان است. در برخی از روایات آمده است که هر انسانی شب قدری دارد که با شب قدر انسان دیگر تفاوت دارد و این معنا کاملاً بر مفهومی که از ارتباط میان شب قدر و روزه برگرفتیم، منطبق است.
زاویه دید و نگاه پویای اجتماعی امام موسی صدر به مفاهیم اصیل و به‌روزرسانی این مفاهیم کهن در قامت و قالب جدید بسیار ستودنی و تحسین برانگیز است. این اندیشمند فرهیخته که مهارت و چیرگی خاصی در روزآمد کردن آموزه‌های کهن دارد، با بهره‌گیری از «عقلِ منقاد وحی» بر این مفاهیم طرحی نو می‌اندازد و جاودانگی وحی و آموزه‌های اسلامی را به خوبی به تصویر می‌کشد. برای نمونه هنگامی که او می‌خواهد زوایای غیر صحیح تمدن غرب را به چالش بکشد و نقدی فعال بر آن داشته باشد، عصاره این تمدن مادی را در آیه‌ای از قرآن جلوه می‌دهد و با تفسیر آیه «افرأیت من اتخذ الهه هواه» (۲۳، ۴۵) را ماهیت این تمدن مادی معرفی می‌کند و از این زاویه دقیق‌ترین نقد را بر این اندیشه وارد می‌کند و به ارزیابی نواقص و خلاهای تمدن غرب می‌پردازد و این آیه قرآن را به سان معجزه‌ای ابدی برای بشر امروز معرفی می‌کند. (۱)
خردگرایی و زمان‌شناسی در تفسیر قرآن
حضور «زمان‌شناسی» و هیمنه «خردِ وحی‌محور» در اندیشه اوست که در موارد دیگر به ظهور بدایع دیگری از تحلیل «مفاهیم کهن» در قالب جدید منجر شده است. وی هنگامی که به تفسیر آیه «نفاثات فی العقد» می‌پردازد – بر خلاف اغلب مفسران تاریخ – با معرفی موارد جدید از دمیدن در گره‌ها، از تفسیر مشهور مفسران که معتقد بودند در زمان جاهلیت قدیم پاره‌ای از رمالان به طناب‌هایی گره بسته و با خواندن ورد و طلسم در زندگی شخصی افراد را دچار بحران می‌کردند، دست برداشته و با بازشماری رفتارهای ناصحیحی مثل سخن چینی و غیبت و دروغ، آن‌ها را علت ایجاد گره در زندگی خصوصی اجتماعی انسان‌ها معرفی کردندو با بازنگاه جدید به همان مفاهیم کهن، آن‌ها را رنگ معاصرت می‌بخشد. (۲)
با این نگاه عقلانی به تفسیر قرآن و روزآمدی آن، باعث می‌شود این مفاهیم اصیل کاربردی و قابل لمس در زندگی بشر امروز و همه روز بشود پویایی مناسک عبادی و شب قدر در منظومه فکری امام موسی صدر نگاه خاص او به مناسک و عبادات وی را از بسیاری اندیشمندان متمایز کرده است. وی هشدار کم اثر شدن مناسک و اعمال عبادی رادر جوامع اسلامی سر می‌دهد و به صراحت می‌گوید: «بیمِ آن می‌رود که ماهِ رمضان به عادتِ بی روحی تبدیل شود که شعایرِ آن تنهاعادت‌ها و رسومی سرگرم کننده باشد و از همه معانی اصلی و روح حقیقی خود تهی گردد. با یک نگاهِ گذرا در می‌یابیم که این مصیبت، یعنی مصیبتی که روزه و رمضان به آن مبتلا شده‌اند، مصیبتی است که بر همه عبادات و مناسک دینی سایه افکنده است. این بیماری به عبادات و مراسم دیگر هم سرایت کرده و به اماکن مقدّس، شعایرِ دینی و همه رهنمودهای آسمانی حمله ور شده است.» (۳)
وی با نهیبی و هشداری عدم توجه به رسالت‌های جدید مناسک دینی را یادآور می‌شود و می‌گوید: آیا نقش راهبردی این (مناسک‌ها) در هدایتِ انسان به پایان رسیده است و به پاره‌ای آئین‌ها، یادگارها و سرگرمی‌ها تبدیل شده است؟ (۴)
برداشت ناصحیح از مناسک شب قدر
ایشان ضمن بررسی قرائت‌های مختلف از مناسک شب قدر می‌پردازد و ضمن نقد تلویحی یکی از این برداشت‌ها می‌گوید: «آدمی همیشه می‌اندیشد که عمر و روزی نتیجه عملکرد انسان در تنها یک شب نیست امروز شخصی در اثر بیماری‌ای که از مدتی پیش بوده، می‌میرد. چه بسا اسباب مرگ از چهار یا پنج سال پیش و یا از چند ماه پیش فراهم شده بوده و سبب مرگ او شده باشد. یعنی به سبب اتفاقات یک شب نمرده است. امروز، هر کدام از ما زندگی می‌کنیم، ولی فقط بر اساس کاری که در شب قدر کرده‌ایم، زندگی نمی‌کنیم، بلکه بر اساس اعمالمان که پیش از شب قدر هم بوده، زندگی می‌کنیم. از مدت‌ها پیش تحصیل و کار و مهاجرت کرده‌ایم و به کاری مشغولیم و اکنون بر اساس نتیجه فعالیت‌هایمان خوشبخت یا بدبخت هستیم. این گونه نیست که انسان در دوره‌ای بدبخت باشد و ناگهان سعادتمند شود، یا دوره‌ای خوشبخت باشد و ناگهان بدبخت شود. این مسئله دور از ذهن است.
بنابراین، باید تفسیر معقولی از شب قدر ارائه دهیم و در عین حال نباید از چارچوب متناسب با معنای قرآنی و اسلامی خارج شویم… روزه آن چیزی است که سرنوشت آدمی را مقدر می‌کند و روزه در دهه آخر ماه رمضان و یا در هفته آخر این ماه کامل می‌شود و می‌بالد. در حقیقت، روزه رمز و راز شب قدر و سبب آن است…
در ادامه می‌افزاید: «ما در ماه رمضان تمرین می‌کنیم تا بر اراده و شهوات خود مسلط باشیم و چون بر شهوات و اراده خود مسلط شدیم، می‌توانیم سعادت یا شقاوت خود را رقم بزنیم. در نتیجه، ماه رمضان ماه تعیین سرنوشت است. زیرا که از آغاز این ماه تمرین می‌کنیم و نتیجه این تمرین تسلط بر شهوات است. تو مختاری و می‌توانی سعادت و شقاوت خود را تعیین کنی. بنابراین، می‌توانیم بگوییم که سعادت و شقاوت انسان در ماه رمضان رقم می‌خورد. در چه مقطعی از ماه رمضان؟ در اواخر ماه رمضان، آنچنان که در احادیث آمده است. شب قدر نیز در هفته یا دهه آخر ماه رمضان واقع شده است، زیرا این تمرین در آن هنگام به اوج خود می‌رسد… اما معنای مشهور شب قدر این است که در این شب شرایط تغییر می‌کند و اعمال آدمی نوشته و روزی تقسیم می‌شود و این شب را مانند روز تقدیم بودجه دولت‌ها به مجلس در نظر می‌آورند. من حقیقتاً این معنا را نمی‌فهمم… لزومی ندارد که این معنای خرافه‌ای و شایع میان مردم را بپذیریم که در این شب ستاره‌ها از حرکت باز می‌ایستند و آسمان بالا یا پیش می‌رود و گرفتاری‌ها فرود می‌آید و فقط کافی است که شخص دعا کند و بگوید فلان چیز را طلا کن و آن طلا شود… من شخصاً این معنای رایج را نمی‌فهمم وای کاش که یک نفر این معنا را برای من توضیح دهد. این معنا نه با علم و نه با دین و نه با قرآن سازگار است…» (۵)
قرائت پویا و بالنده و صحیح از ماه مبارک رمضان و مناسک شب قدر امام صدر در ادامه تفسیر جایگزینی از شب قدر ارائه می‌دهد که ضمن قبول سرنوشت انسان‌ها در شب قدر با تفسیر ناصحیح بالا متفاوت است. ایشان هدف شب قدر را عدم خلق و ایجاد تکوین بیان می‌کند و قرابت شب قدر با سرنوشت را با تدبر در قرآن و پندگیری از قرآن و عمل به این کتاب شریف برای عبرت از سرنوشت گذشتگان معرفی می‌کند و ترسیم مسیر آینده امت اسلامی را یکی از فواید اصلی مناسک شب قدر معرفی می‌کند و می‌گوید: «إنا انزلناه فی لیله مبارکه إنا کنا منذرین»؛ این جمله [از نظر نحوی] حال است. برای جمله پیشین و معنایش این است که ما قرآن را در شب قدر نازل کرده‌ایم، در شبی مبارک، در حالی که ما در آن شب بیم‌دهنده بودیم؛ یعنی بر آن بودیم که انذار دهیم و در صدد خلق و تکوین نبودیم. این بدان معناست که بر آن بودیم آنچه را جایز نیست و همچنین محرمات را تشریع کنیم. «فی‌ها یفرق کل أمر حکیم»؛ همه امور محکم و ثابت را در این شب توضیح می‌دهند. این امر محکم چیست؟ «أمراً من عندنا إنا کنا مرسلین» همچنین این جمله حال است برای جمله پیشین؛ یعنی در حالی که ما فرستاده بودیم و در صدد فرستادن تعالیم دینی و احکام اسلامی، این امور محکم را می‌فرستادیم. (۶)
آن‌گاه ضمن پیوند میان ماه مبارک رمضان و شب قدر ضمن بازشماری سه عنصر مهم «اندیشه صائب» و «احساس درد نسبت به همنوع» و «تمرین استقامت در راه حق» را در شب قدر و تقدیر امور سال آینده ردیابی می‌کند:
«به اعتقاد من، معنای شب قدر، به‌شدت با مفهوم روزه در ماه رمضان مرتبط است. ملاحظه می‌کنیم که روزه، آماده‌سازی انسان روزه‌دار است برای اینکه در درجه اول حجاب را از برابر دیدگان عقل بردارد؛ پس سبب می‌شود که او ببیند و فکر کند و بیاموزد و بیشتر از روزهایی که زیاد غذا می‌خورد، بفهمد. از سوی دیگر روزه انسان را نسبت به دردهای دیگران حساس می‌کند و این‌گونه عاطفه او را حساس‌تر و فراگیرتر می‌کند.
سوم اینکه روزه، نوعی آمادگی و پایداری در خود انسان است؛ چرا که او در برابر خواهش‌ها و وسوسه‌ها و سختی‌ها می‌ایستد و در نتیجه صبر او افزون می‌شود و صبر با روزه رابطه‌ای ژرف دارد. در آیه کریمه می‌فرماید: «و استعینوا بالصبر والصلاه»؛ معنای صبر در احادیث همان روزه است. ملاحظه می‌کنیم که روزه به انسان روزه‌دار سه ویژگی می‌بخشد: فهم بیشتر، احساس بیشتر و صبر بیشتر. این عناصر سه‌گانه، در حقیقت وسایلی است تا آدمی برای آینده خویش و تعیین سرنوشت خود، تصمیم بگیرد. پس انسانی که روزه می‌گیرد، در نتیجه روزه خود، نگرشی واضح‌تر دارد و دردهای جامعه را بیشتر حس می‌کند و صبر او برای ادامه راه، افزون می‌شود. این انسان، کسی است که می‌تواند تصمیم بگیرد و راهی برای آینده خویش ترسیم کند و سرنوشت خویش را از خلال این تصمیم مشخص کند.
بنابراین، ماه رمضان، دوره آموزشی است که سرنوشت انسان را مشخص می‌کند و معنایش این است که سرنوشت او طی سال آینده بر اساس چارچوبی که در ماه رمضان طراحی می‌شود، در قلب مؤمن و در آن درجه‌ای که مؤمن بدان می‌رسد، شکل می‌گیرد. این بدان معنی است که ماه رمضان ماه آموزش است و در نتیجه، ایام قدر آن هنگام که آدمی به این دوره آموزشی می‌رسد، به درجه کاملی رسیده است.
این درجه به طبیعت حال در دهه آخر ماه رمضان قرار دارد و بنابراین بسیاری از روایات تأکید دارد که شب قدر یکی از شب‌های دهه آخر ماه رمضان است. در برخی از روایات آمده است که هر انسانی شب قدری دارد که با شب قدر انسان دیگر تفاوت دارد و این معنا کاملاً بر مفهومی که از ارتباط میان شب قدر و روزه برگرفتیم، منطبق است.» (۷)
در جای دیگر امام موسی صدر ضمن تفسیر آیات سوره دخان راهیابی به حقیقت شب اسرارآمیز قدر را از طریق تمسک واقعی به این حبل متین معرفی می‌کند: «خلاصه معنای آیات این است که: ما در حال انذار و در حال فرستادن رسولان و در حال رحمت از سوی خدا، قرآن کریم را در شب مبارک نازل کردیم. پس شب قدر همان شب مبارک است. در حقیقت شب توضیح ابعاد هر چیزی است. شب نزول قرآن یا به تعبیر امروزی، شب قانون. بنابراین هنگامی که مسلمانان شب قدر را گرامی می‌دارند، در حقیقت خاطرات عزیزترین شب از شب‌های تاریخ خود را گرامی می‌دارند؛ شبی که قرآن کریم در آن نازل شده و همه چیز برای امت تعریف شده و راه برای او تبیین شده است. زمانی که این شب را گرامی می‌داریم در حقیقت با این شب تجدید عهد می‌کنیم و در برابر خویش، تصویر جدیدی از نزول قرآن قرار می‌دهیم تا گذشته خویش را محاسبه و بررسی کنیم و راه و تصمیم آینده را برگیریم». (۸)
در جایی دیگر سید موسی صدر فلسفه احیای شب قدر را بازگرداندن روح نشاط و تکاپو به امت اسلامی معرفی می‌کند: «احیا و قدر دانستن این شب سودمند و این اعمال سببِ بازگرداندن درک و نشاط و شور دینی در امت است. از همین روست که پیامبر احیای این شب را برترین اعمال دینی می‌داند و دعا در این شب از پر فضیلت‌ترین کارهاست.» (۹)
منابع:
(۱). ادیان در خدمت انسان، موسی صدر، مقاله «جلوه‌هایی از تمدن ما»، ص ۷۳
(۲). تفسیرقرآن (۳)، سور ناس و فلق، موسی صدر، ص ۳۷
(۳). ادیان در خدمت انسان، موسی صدر، مقاله «روزه، تمرینِ جهاد»، ص ۳۴۵
(۴). همان، ص ۳۴۶
(۵). برای زندگی»، موسی صدر، ص ۲۷۲ و ۲۷۳
(۶). حدیث سحرگاهان، موسی صدر، ص ۳۱۲
(۷). حدیث سحرگاهان، موسی صدر، ۳۱۵
(۸). حدیث سحرگاهان، موسی صدر، ص ۳۱۱
(۹). تفسیر قرآن (۴)، سوره قدر، موسی صدر، ص ۶۵
