نقش زنان در نهضت حسینی

«مسأله شدن» جایگاه و موضوع زن در دنیای معاصر

مسأله زن و موضوع مرتبط با آن یکی از مسأله‌های جدی و اساسی و یکی از شاخص‌های سنجش و ارزیابی پیشرفت و تمدن کشورها در دنیای معاصر به شمار می‌رود، و بررسی عناوین مطالعات دینی در کتب، مقالات، تألیفات و پایان‌نامه‌های پنج شش دهه اخیر نشان می‌دهد جهانی شدن مسأله زن، برای مسلمانان نیز مسأله جدی شده، پنجره جدیدی برای آنان باز کرده و موجب شده است مسلمانان اعم از شیعه و سنی این موضوع را با نگاهی که قرآن، نهج‌البلاغه، فقه، تفسیر و … به زن دارد مورد بحث و بررسی قرار دهند و پرسش‌ها و چالش‌هایی این حوزه را پاسخ بگویند.

 

روش‌ها و منابع بررسی مسأله زن در مطالعات دینی

مسأله زن در مطالعات دینی از طریق پنج منبع دست‌یافتنی است:

نخستین منبع قرآن کریم است که در ۳۵۰ آیه به صورت مستقیم و غیرمستقیم به مسأله زن پرداخته ‌است که تحلیل این آیات رویکرد قرآن را نسبت به زن نشان می‌هد.

منبع دوم سنت قولی پیامبر(ص) و ائمه معصومین (ع) و بررسی و تجزیه و تحلیل کلمات و سخنانی است که از آنان در مورد زن نقل شده است.

سنت عملی یا سیره سومین منبع است. زندگی عملی و سیره عملی معصومین و نوع تعامل آنان با زنان یک منبع بسیار مهم و یک تراز برای سنجش برخی از سنت‌های قولی است که به ما رسیده است چون ممکن است ما در تعامل و در سیره عملی چیزی غیر از برخی از احادیث و اقوال ببینیم، و این منبع، منبع مهمی به شمار می‌رود.

تحلیل شخصیت‌ زنان برجسته و مورد تکریم در شیعه از جمله حضرت خدیجه، حضرت فاطمه، حضرت زینب و حضرت معصومه و مادر امام زمان، چهارمین منبع برای پاسخ‌گویی به مسئله زنان است. آیا مکتبی که چنین زنانی دارد می‌تواند برخی از نقل قول‌ها و استنباط‌های فقهی درباره زنان را گفته باشد؟

«نمادها» پنجمین منبع است. هر دین و آیینی از جمله اسلام نمادهایی دارد و یکی از مهمترین نمادهای دین ما حج است که بررسی و مطالعه مسائل این نماد از زاویه جنسیتی می‌تواند نگاه دین به زنان را برای ما روشن کند. عدم لزوم تقدم و تأخر نمازگزار زن و مرد در مسجد‌الحرام، وجوب طواف بین مقام ابراهیم (به عنوان نماد مرد) و بیت و عدم جواز ورود طواف‌گزار به حجر اسماعیل (به عنوان نماد زن) که جزئی از بیت شمرده می‌شود و عدم جواز پوشش صورت زنان بعد از احرام، نشان می‌دهد همانگونه که حج را مظهر مبارزه با تبعیض نژادی، و مبارزه با فقیر و غنی می‌دانیم می‌توانیم مسئله جنسیت را نیز در آن تحلیل کنیم و از این جهت نیز قابل مطالعه است.

 

بررسی تاریخچه حضور زن در عاشورا

مطرح شدن بحث زنان در حادثه عاشورا به عنوان یک مسئله خاص (نه به عنوان گزارش تاریخی) بحثی جدید است که از پنجاه سال قبل به آن ورود شده و شهید مطهری نخستین کسی است که این مسئله را مطرح کرده و پس از وی، امام موسی صدر، آیت الله سید رضا صدر و دکتر شریعتی نیز به این موضع پرداختند و از دهه هفتاد به بعد در مقالات و کتاب‌ها به صورت سرفصلی مستقل به مسئله زن در عاشورا پرداخته شد.

 

حضور زنان و فعالیت‌های آنان در حادثه عاشورا

در حادثه عاشورا از حدود چهل زن نام برده شده که با توجه به اینکه برخی از این از نام‌ها متداخل است و حضور برخی اثبات نشده است بعد از جرح و تعدیل درباره 21 نفر مطلب مستند تاریخی وجود دارد.  شماری از این ۲۱ زن، هاشمی و از وابستگان حضرت اباعبدالله هستند و شماری زنان غیرهاشمی‌اند. زنان هاشمی نیز به دو دسته اقربا و غیراقربا تقسیم شده‌اند که در میان این زنان از حضرت زینب و فاطمه بنت‌الحسین بیشتر از دیگران نام برده شده است.

فعالیت‌های صورت گرفته توسط بانوان در عاشورا در هفت محور قابل بررسی است:

۱- تشویق به همراهی و حضور در نهضت کربلا

از جمله این زنان همسر زهیر بود که زهیر را تشویق و وادار به همراهی با امام حسین کرد.

 

۲-  گزارش‌گری حادثه عاشورا

بسیاری از وقایع عاشورا را زنان گزارش کرده‌اند که از مهم‌ترین این گزارش‌ها دو گزارش بسیار زیبا از فاطمه بنت الحسین است که یکی از این گزارش‌ها مربوط به روایت غارت خیمه‌ها، گرفتن طلاهای این دختر کم سن و سال و در آوردن خلخال از پای ایشان توسط غارتگران خیمه‌هاست و گزارش دوم نیز مشاجره حضرت زینب با یزید است که در مجلس یزید شخصی از یزید می‌خواهد فاطمه بنت‌الحسین را که همراه کاروان اسرا دراین مجلس حضور داشت به او ببخشد.

 

۳- فعالیت‌های نظامی و رزمی

نقل شده است که برخی از زنان نیزه برداشتند و قصد داشتند به سمت دشمن حمله کنند که امام جلوی آنها را گرفتند. ام وهب نیز که سر فرزند شهیدش را به طرف دشمن پرتاب کرد نیز از جمله این زنان است.

 

۴- اعتراض به بانیان و دست‌اندرکاران و سازندگان حادثه عاشورا

در بسیاری از منابع دست اول مربوط به قرن‌های سوم و چهارم نقل شده است که بسیاری از زنان به شوهران، فرزندان و مرتبطان خود در مورد نحوه کار آنان در عاشورا اعتراض کرده‌اند. از جمله همسر کعب بن جابر، همسر خولی، همسر مالک بن نصیر، مرجانه مادر عبیدالله.

 

۵- نوحه‌سرایی، همدردی و عزاداری

بستگان شهدا از جمله ام‌البنین مادر ابوالفضل و رباب همسر حضرت اباعبدالله و شماری دیگر برای اباعبدالله(ع) عزاداری و مصیبت کرده‌اند.

 

۶- وصی قرار دادن یک زن توسط امام حسین(ع) 

وصی قرار دادن فاطمه بنت الحسین توسط حضرت اباعبدالله(ع) و دادن بخشی از یادگارها و میراث‌های خود به ایشان و بنابر نقلی دادن کتاب و نوشته‌ای به ایشان که برخی معتقدند این کتاب همان "کتاب علی" مکتوب مفصل امیرالمؤمنین(ع) است که ائمه 350 حدیث از این کتاب نقل کرده‌اند از دیگر مواردی بوده است که برای بانوان حاضر در کربلا اتفاق افتاده است.

 

۷- ایراد خطابه

از حضرت زینب و فاطمه بنت‌الحسین خطابه‌های بسیاری نقل شده است.

 

تحلیل این گزارش‌های تاریخی

برای رسیدن به یک تحلیل پذیرفتنی درباره یک رویداد تاریخی باید سه شرط را رعایت کنیم: اول استفاه از منابع و مواد تاریخی و مصادر معتبر؛ دوم، سازگاری تحلیل با اهداف و اصول کلی دین و سوم فراگیری تحلیل. بنابراین با رعایت این اصول در مواجهه با مطالب تاریخی که در باب حضور زنان در حادثه عاشورا وجود داریم سه نکته به ذهن می‌رسد:

اول: علی‌رغم اینکه بسیاری از زنانی که در حادثه عاشورا نقش داشته‌اند مربوط به جبهه ظلم بوده‌اند، در این حادثه زنان جبهه ظلمت نیز با این حادثه همراهی کرده‌اند و از آنجا که در موارد دیگر تاریخی نیز در مورد زنان چنین برداشت‌هایی وجود دارد، از جمله اینکه برخی از عالمان و محدثان معتقدند در علم رجال نام زنی که متهم به کذب یا فسق یا جعل حدیث باشد دیده نشده است و یا در مسئله ارتداد نیز نام زنی که مرتد شده باشد دیده نشده است، وجود این موارد در مورد زنان می‌تواند برای ما نکاتی در برداشته باشد و اگر این موارد را کنار هم بگذاریم شاید بتوان به موارد قابل استنباط و مطالعه‌ای در  بحث سیر و سلوک معنوی و کمال زنان دست پیدا کرد، همان‌گونه که درباره سن ازدواج امیرالمؤمنین و حضرت فاطمه که هنگام ازدواج ۲۱ و ۹ بوده است و روایت‌های متعددی داریم که اگر علی نبود برای فاطمه کفوی نبود و اگر فاطمه هم نبود کفوی برای علی پیدا نمی‌شد، شاید بتوان گفت زن می‌تواند در ۹ سال آن مراتبی را که مرد در ۲۱ سال طی کرده است طی کند و به طور کلی این موارد که مواد تاریخی آن موجود است به نظر می‌رسد قابل مطالعه است.

 

دومین مطلب این است که در حادثه کربلا حضرت اباعبدالله(ع)‌، از مدینه به مکه و بعد کوفه و کربلا در حال سفر بودند و با توجه به علم امام مبنی بر حوادثی که پیش خواهد آمد، ایشان عده‌ای از زنان را با خود به سفر بردند و حضور این زنان و سخنرانی‌های آنان در مجالس مردان، به عنوان یک حضور اجتماعی و سیاسی برای زنان قابل بررسی است.

 

سوم آموزه‌های بلندی که در خطبه‌های حضرت زینب وجود دارد از جمله آن‌جایی که در برابر یزید از عدالت سخن می‌گوید و از عدالت تعبیری می‌کند که باب جدیدی درباره عدالت است و خطاب به یزید می‌گوید: آیا عادلانه است که زنان تو مستور و پوشیده باشند، بتوانند حریم نگه دارند و ما از آن برخوردار نباشیم. این همان تعریف جدید از عدالت است؛ چرا که عدالت را تا قبل از دوران معاصر درست تقسیم کردن داده‌ها تعریف می‌کردند اما امروزه و در تعریف جدید عدالت از آن به ایجاد فرصت‌های برابر یاد می‌شود و این همان فرصت برابری است که حضرت زینب در آن زمان به یزید یادآوری کرده و خواستار این فرصت برابر شده است.

 

 

* گزارش سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی در حضور جمعی از علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه در دبیرخانه دین‌پژوهان کشور

 
حضرت زینب خطاب به یزید از عدالت تعبیری می‌کند که باب جدیدی درباره عدالت است. ایشان به یزید می‌گوید: آیا عادلانه است که زنان تو مستور و پوشیده باشند، بتوانند حریم نگه دارند و ما از آن برخوردار نباشیم. این همان تعریف جدید از عدالت است؛ چرا که عدالت را تا قبل از دوران معاصر درست تقسیم کردن داده‌ها تعریف می‌کردند اما امروزه در تعریف جدید عدالت از آن به ایجاد فرصت‌های برابر یاد می‌شودمهدی مهریزی