«تمام نهج‌البلاغه» در یک کتاب
نام «تمام نهج‌البلاغه» در ابتدا کمی نامأنوس به نظر می‌آید؛ مگر نهج‌البلاغه کامل نبوده است که اکنون تمام آن منتشر می‌شود.
سید محمدصادق موسوی در این باره می‌گوید: «شخصیت مولای متقیان حضرت امیرالمومنین (ع) به گونه‌ای است که حتی در نزد دشمنان و کینه‌توزان نسبت به آن حضرت هم برجسته بوده است و در طول تاریخ همگان از سخنان گهربار آن حضرت در موارد مختلف استفاده می کردند. این فرمایشات به شکل قطعه‌های جدا از هم در تاریخ ثبت شده است و به خصوص بعد از شهادت آن حضرت که حکومت در دست امویان قرار گرفت، تلاش بی‌وقفه‌ای صورت گرفت تا از تأثیر سخنان آن حضرت در جامعه جلوگیری شود.در طول تاریخ، قبل از شریف رضی و قبل از تدوین نهج‌البلاغه، درباره سخنان آن حضرت کتاب‌های زیادی نوشته شده و همه آنها هم این روال را در پیش گرفته‌اند که به قصد مورد نظر در موضوع مورد بررسی خود از سخنان آن حضرت استفاده کنند. مشهورترین آنها شریف رضی است که سخنان آن حضرت را از نظر بلاغت گلچین کرده و در کتاب نهج‌البلاغه عرضه کرده است.»
سخنان مقام معظم رهبری در خصوص ضرورت گردآوری متن کامل نامه‌ها، خطبه‌ها و سخنان مولا علی(ع)، انگیزه حجت‌الاسلام موسوی‌فر را دوچندان می‌کند.
وی درباره شیوه کار خود گفت: موضوع کار من دو محور داشت؛ اول نسخه های خود نهج‌البلاغه که ۱۶ نسخه خطی یا شبه خطی را مطالعه کردم و اختلاف نسخه ها ذکر شد .دوم، افتادگی‌هایی که در متن شریف رضی بوده. شریف رضی گلچینی روی نهج‌البلاغه انجام داده و خیلی بعید است مرحوم شریف رضی دسترسی کامل به سخنان مولا علی پیدا کرده باشد. در نتیجه ما نهج‌البلاغه‌ای را در دست داریم که از متن‌های تخفیف شده انتخاب شده است. حالا ما طی ۲۰ سال این بریدگی‌ها را پیدا کردیم و متن شبه کامل شده و طبیعی است که الان نگاه خواننده به معانی استخراج شده فرق می‌کند.
وی با اشاره به بعضی از افتادگی ها اظهار داشت: شریف رضی در کتاب خصایص نهج‌البلاغه که کتاب مادر نهج البلاغه است، در آنجا همین متن را بیان می‌کند با یک اختلاف که در آنجا در آغاز کلام حضرت می‌گوید؛ «قالها بعد الجمل» یعنی این سخن را حضرت بعد از جنگ جمل بیان فرمودند. ولی در نهج‌البلاغه‌ای که در دست ما است می‌گوید؛ «فی صفت النساء». در اینجا عنوان، موضوع را کاملاً متفاوت می‌کند زیرا این خطبه زمانی ایراد شده که جامعه تحت تأثیر جنگ جمل قرار می‌گیرد.
موسوی در ادامه افزود: در این طرح، نخستین اقدام دسترسی به متون حاوی سخنان آن حضرت بود.بخش بزرگی از این مرحله، از سوی محققانی که درباره مستدرکات نهج‌البلاغه کار کرده‌اند، انجام شده است؛ ولی پیدا کردن متون، 30% کار و پیدا کردن جای آن قطعه‌ها 70% کار ما بود.
کسی که وارد میدان تحقیق شود، می‌بیند روایات مختلف در همان صدر تدوین روایات به علت این که هر روایتی بیش از یک موضوع را در بر می‌گرفته تقطیع شده است، یعنی اگر روایتی در مورد نماز و روزه بوده، مؤلف قسمت نماز آن را در باب نماز و قسمت روزه را در باب روزه ذکر کرده است. در درازمدت یک روایتی که حاوی دو موضوع بوده است، به دو روایت جدا از هم مبدل می‌شد.
حال برای این که بعد از قرن‌ها بخواهیم دسترسی پیدا کنیم و بفهمیم که روایتی که در یک جا یا یک کتاب است با روایاتی که در جای دیگر است، دو قطعه از یک خطبه یا یک سخن حضرت بوده، کار سختی است. ما دنبال این بودیم که کار مستند باشد و گاهی برای رسیدن به نقطه ارتباط بین دو متن که آیا این مربوط به یک سخن یا یک متن هست، مدت‌ها متحیر بودیم و چون مستندی پیدا نمی‌کردیم، آنجا متوقف می‌شدیم. هرجا متن تکمیلی را پیدا نکرده‌ایم، بین دو متن خط کشیدیم و در پاورقی اعلام کردیم هنوز قطعه میانی بین این دو متن را پیدا نکرده‌ایم و از دیگران کمک خواسته‌ایم که اگر قطعه‌ای را پیدا کردند ما را یاری کنند.
از امور علمی دیگری که در این مجموعه انجام شده این است که نهج‌البلاغه شریف رضی فاقد هرگونه منبع بوده و از جنبه سندی توجهی به آن نشده بود اما در این مجموعه منابع همه و مآخذ خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان با زحمات فراوان استخراج و در کتاب آمده است.
وی درباره باب‌بندی اثر گفت: باب‌بندی مجموعه به این شکل است که ابتدا از کلمات قصار شروع می کنیم.تمامی یا نزدیک به تمام کلمات قصار، منتخب ها و عبارات کوتاه بوده است که شنوندگان سخنان حضرت یا ناقلان سخنان حضرت از متن سخنان ایشان استخراج کرده‌اند؛ یعنی حضرت سخنرانی می‌کردند و مطلبی می‌گفتند، بعد یکی برای استفاده خاص خودش، بخشی را انتخاب می‌کرد که می‌شد کلمه قصار.این ها در باب‌های مختلف خودش ذکر شده که جزیی از سخنان بوده، یا خطبه بوده یا کلمه یا نامه یا عهد و یا دعا یا. . . خود شریف رضی در چند مورد مقدمه یکی از خطبه ها را در باب کلمات قصار آورده که در واقع مربوط به یک خطبه بوده است. با توجه به این مطلب، کلمات قصار برمی گردد به جای اصلی خودش که یا جزء کلمات بوده است یا خطبه یا نامه و مانند آن.
ما خطب را جدا کردیم و در آنها موضوع را در درجه اول و بعد روند تاریخ خطبه ها را مدنظر قرار دادیم. یعنی خطبه‌ای که بعد از وفات رسول اکرم (ص) انجام شده، اول قرار گرفته است و همین‌طور به تسلسل تاریخی تا آخرین خطبه قبل از شهادت امیرالمؤمنین (ع) ادامه پیدا کرده است.
بخش بعد، کلمات است که اول موضوعی و بعد به ترتیب تاریخی مرتب شده‌اند. بعد وصایا، که وصایای شفاهی جدا در باب اول و وصایای مکتوب در باب دوم قرار گرفته است. سپس دعاهای حضرت و بعد نامه‌ها که باز با تسلسل موضوعی و بعد تسلسل تاریخی تنظیم شده اند.چون مخاطب نامه ها افراد خاصی بودند، تلاش کردیم نامه‌های متعلق به هر شخص در یک جا قرار بگیرد که مطالعه کننده به راحتی به آنها دسترسی پیدا کند. مثلاً نامه‌های مربوط به ابن‌عباس تا جایی که از نظر موضوع تفاوت زیادی داشته است، کنار هم قرار گرفته‌اند. همین‌طور نامه‌های خطاب به معاویه و دیگران. بعد عقود و احلاف (پیمان‌ها) و توقیعات قرار گرفته‌اند. این شکلی است که ما انجام داده‌ایم و برای افرادی که می‌خواهند تسلسل تاریخی سخنان حضرت را به دست بیاورند، می‌تواند کار را آسان کند.
در صفحات آغازین این کتاب فهرستی از مهم‌ترین مصادر کتاب، که حدود 770 منبع روایی است معرفی و سپس خطبه‌های حضرت علی(ع) ذکر شده است. در پاورقی نیز کلمات خاص خطبه ها و نسخه بدل عبارات قید شده و در ادامه، اسناد دیگر خطبه ها نیز معرفی شده است. نگارنده این کتاب در تهیه این پژوهش از منابع متعدد و کهن روایی و حتی نسخه‌های خطی قدیمی استفاده کرده که این بر غنای تحقیق وی افزوده است.
از بررسی سندی خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات نسبت داده شده به حضرت علی (ع) و ذکر آثار کامل‌تری از گفته‌ها و نوشته‌های آن حضرت می‌توان به عنوان یکی از تفاوت‌های این کتاب با نهج‌البلاغه اشاره کرد.
وی در پایان تأکید کرد: ان‌شاءالله این حرکت آغازی باشد برای بازنگری به شخصیت خود حضرت، به این معنا که علی‌رغم قدم بزرگی که شریف رضی برداشتند تا حضرت امیر(ع) را معرفی کنند، هنوز پازل شخصیت حضرت کامل نشده است و هنوز قطعه‌هایی باقی است لذا آن‌طور که باید برای افراد، چه دوستان چه غیردوستان این پازل‌ها برداشته نشده بود و تصویر شخصیت حضرت مشخص نبود. با این تکمیل، بنده معتقدم کسی که می‌خواهد با شخصیت حضرت علی (ع) آشنایی پیدا کند، بسیار بهتر و کامل‌تر و زیباتر می‌تواند به هدف خود دست پیدا کند.
گفتنی است این اثر جایزه کتاب سال حوزه امسال در رشته تصحیح و تحقیق را به خود اختصاص داد. هم‌چنین طی مراسمی این اثر به آستان امام علی(ع)، حرم مطهر امام خمینی و . . . اهدا شد و در چند کشور اسلامی از جمله ایران، لبنان و ترکیه رونمایی شد. گفتنی است حجت‌الاسلام سید محمدصادق موسوی متولد نجف اشرف است و علاوه بر اثر حاضر، آثار دیگری نظیر نهج‌الانتصار و مبادی‌الاسلام از خود به جای گذاشته است.
کتاب «تمام نهج‌البلاغه» با مجموع صفحات 4667 وزیری برای 8 جلد در تیراژ 5000 نسخه از سوی موسسه اعلمی بیروت منتشر شده است. هم‌اکنون اثر در حال ترجمه به زبان‌های انگلیسی، اردو و اسپانیایی است.
نام «تمام نهج‌البلاغه» در ابتدا کمی نامأنوس به نظر می‌آید؛ مگر نهج‌البلاغه کامل نبوده است که اکنون تمام آن منتشر می‌شود.
