آداب مسجد، آفات مسجد

محمد رستمی:

21 ماه آگوست برابر با سی مرداد هر سال روزی است که از سوی سازمان ملل، روز جهانی مسجد نام گذاری شده است. فرصتی است تا به این بهانه به مسائل و مشکلات مربوط به این مکان مقدس توجه بیشتری شود. مسائلی که عمدتاً به مساجد ایران بر می‌گردند، هر جند که ممکن است تعدادی از آنها را در مساجد دیگر کشورها نیز ملاحظه کرد.

قَد افلَح مومنون/ الذین هُم فی صَلاتِهم خاشِعون

به درستی که مومنان رستگار شدند./ آنان که در نمازشان خاشع و فروتن هستند. (مومنون/ 2-1)

می دانیم کلمه مسجد از ریشه سجده و به معنای سجده گاه و محل عبادت مسلمانان می‌باشد. بدیهی است علاوه بر سجده، اعمال دیگری هم، برای عبادت و نماز صورت می‌پذیرد اما چون سجده، اوج فروتنی در برابر پروردگار را نشان می‌دهد، این مکان به این اسم نامیده می‌شود. پس در نهایت مسجد باید مکانی باشد که مومنان در آن جا در برابر خداوند خاضع و خاشع باشند.

بنابراین هر امر و مسئله‌ای که این خضوع و خشوع را کم یا خدشه دار کند نافی هدف پیامبر در برپایی مسجد به عنوان مرکزی برای عبادت مومنان می‌باشد. قطعاً خضوع و خشوع در وهله اول امری درونی است هر کس با توجه به میزان ایمان و معرفتی که از خدای خود دارد دارای درجه‌ای از فروتنی است. اما در عین حال محیط مساجد نباید به گونه‌ای باشد که از این فروتنی ایمانی بکاهد. دراین نوشته، آفات این خضوع و خشوع در مساجد به سه مورد تفکیک شده‌اند.

 

الف) آفات مربوط به فضا و بنای مساجد

مسجد مانند هر بنای مهم دیگر باید در درجه نخست ظاهری زیبا، چشم نواز و پاکیزه داشته باشد. بسیاری از افراد در درجه نخست شیفته این جلوه زیبا شده سپس به دنیای درون آن راه پیدا می‌کنند. کم نیستند نویسندگان، هنرمندان و جهان گردانی که شگفتی خود را از زیبایی حیرت انگیز مسجد امام اصفهان، مسجد ایا صوفیه استانبول یا مسجد سبز دمشق و مانند آنها در نوشته‌های خود بیان کرده و یا در باره آنها آثاری هنری پدید آورده‌اند. پس در ابتدا باید آفات این جلوه زیبا را شناخت و به بر طرف کردن آنها پرداخت

1. محل قرار گرفتن مساجد

ساختن مساجد در مکانهای نامناسب یا مناطق و مکان‌هایی که در فاصله نزدیک آنها، مکانهای متبرکه، حسینیه‌ها یا مساجد دیگری قرار دارند و این کار باعث پراکنده شدن مسلمانان و خلوت شدن آن مکان‌های مقدس در زمان اقامه نماز می‌شود از همان گام اول با هدف اولیه مساجد که گرد هم آمدن مسلمانان و هم دلی و هم زبانی آن‌ها می‌باشد در تعارض قرار دارد.

2. تزیینات و لوازم مساجد

به غیر از تزیینات ابتدایی و طبیعی مساجد مانند گچ بری‌ها و کاشی کاری‌ها و منبت کاری‌ها و…. از به کار بردن غیر ضروری تزیینات و آرایه‌های دیگر حتی الامکان باید خودداری کرد چرا که تمرکز نماز گزاران را از معبودشان به خودشان جلب می‌کنند. زیبایی مساجد در سادگی آن‌ها است. خلوتی فضای مساجد، آرامش آفرین و یاد آور آسمان و فضای لایتناهی ملکوت الهی است و تنگی و شلوغی فضا، اضطراب آفرین و اضطرار آور است. می دانیم که وسعت فضا از خصوصیات بهشت (سوره آل عمران، آیه 133) و تنگی فضا از ویژگی‌های دوزخ است. (سوره فرقان، آیه 13)

متاسفانه در بسیاری از مساجد ما، قاب عکس‌ها، داربست‌ها، بنرها، پارچه‌ها و لوازم عزاداری‌ها و جشن‌ها، بیش ازحد و غیر ضروری بوده و معمولاً به مدت طولانی و حتی به صورت دائمی به کار می‌روند. توجه کنید که یک اصل روان شناختی ساده به ما می‌گوید وقتی چیزی بیش از حد در جلوی چشم باشد پس از مدتی، دیگر دیده نمی‌شود! نوشتن شعار اعم از سیاسی یا مذهبی بر در و دیوار درونی و بیرونی مساجد نیز علاوه بر آن که ضرورتی نداشته معمولاً به بافت تاریخی مساجد یا زیبایی آنها لطمه می زند.

3. حیاط مساجد

داشتن حیاط برای مساجد اگر نگوییم ضروری؛ بسیار مفید است. مهم‌ترین کاربرد آن، بودن داشتن فضای باز و دیدن آسمان است که حس آزادی و معتویت را در نماز گزاران ایجاد و یا تقویت می‌کند.

متاسفانه در مواردی شاهد بوده‌ایم که به بهانه کوچکی مساجد و کمبود فضای کافی برای نماز گزاران، حیاط مساحد کوچک و یا حتی از بین رفته‌اند. یا در برخی از موارد با نصب سایبان و انباری، حیاط مساجد کوچک‌تر، کوتاه‌تر و تنگ‌تر شده‌اند که واقعاً هیج ضرورتی نداشته و ندارند. آن هم مساجدی که بعضاً دارای قدمت و پیشینه و معماری تاریخی هستند. حتی در صورت ضرورت فوق العاده برای توسعه فضای اقامه نماز (که چنین ضرورتی بسیار بعید می‌نماید)، باید راه‌های دیگر مانند حفر زیر زمین و نصب بالکن را در نظر گرفت. فراموش نکنیم که حیاط مساجد هم در حداقل نیمی از سال می‌توانند برای اقامه نماز بکار روند.

حیاط مسجد می‌تواند نمادی از بهشتی باشد که خداوند به مومنان وعده داده است. کاشتن درخت و گل، ساختن حوض در وسط حیاط که قبلاً تمامی مساجد دارای آن بودند و قرار دادن گلدان‌هایی که فضای مسجد را غزق زیبایی‌های خود کنند، آرامشی را به نماز گزاران می‌بخشد که همراه با ذکر خدا و یاد او، آرامش آنها را دو چندان می‌کند.

چه خوب است نماز گزاران مانند بسیاری از چیزهایی که وقف مسجد می‌کنند، گلدان یا گلدانهای خود را نیز وقف خانه خدا کنند و آن گونه که وقت خود را وقف خانه گِل می‌کنند اندکی از آن را نیز وقف خانه دل کنند و عاشقانه و بدون منت این خانه را هم چون خانه خود زیبا و پاکیزه و زیبا نگه دارند.

4. بهداشت مساجد

خداوند در سوره توبه، آیه 108 بنیان مسجد را از روز اول بر اساس تقوا دانسته و می‌فرماید ” …… و در آن، کسانی هستند که دوست دارند خود را پاک سازند، و خدا کسانی را که خواهان پاکی‌اند دوست می‌دارد. ” قطعاً مکانی که مومنان برای پاک کردن خود، برگزیده‌اند، خود باید پاک و پاکیزه باشد. بهداشت مساجد و پاک کردن آن به عهده همه نماز گزاران است و شرف و افتخاری است که هر کسی باید از سعادت و توفیق انجام آن به خود ببالد و شادمانه و فروتنانه در آن شرکت بجوید و آن را فقط وظیفه خادمان مساجد نداند.

دهه آخر ماه شعبان که به نام دهه پاکیزگی مساجد نام گرفته است باید بهانه‌ای برای اجرای آن در همه سال باشد. این شرف و افتخاری است که خداوند به حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل عطا نموده و بر آنان به خاطر آن منت نهاده است. (بقره/ 125) متاسفانه در مساجد ما به مسائل بهداشتی اهمیت کمی داده می‌شود در حالی که نظافت و پاکی ظاهر می‌تواند مقدمه‌ای بر پاکی و تقوای درون باشد. ” ای ردا به سر کشیده / برخیز و بترسان/ و پروردگار خود را بزرگ دار/ و لباس خویش را پاک کن/ و از پلیدی دور شو.” (مدثر- 5-1)

آوردن کفش به مسجد با کیسه‌های نایلونی امری زننده است که با حرمت مساجد مغایر است. کفش‌ها باید بیرون از صحن مسجد گذاشته شوند که” فاخلع نعلیک آنک بالواد المقدس طوی” (طه/ 12) قفسه‌های کفش نیز باید خارج از صحن مسجد، در راهرو یا حیاط مسجد قرار داده شوند. در صورت باز بودن قفسه‌ها و نداشتن قفل، مراقبت داوطلبانه از سوی خادم مسجد یا یکی از نماز گزاران بهتر از آوردن آن به داخل صحن مسجد می‌باشد. در بسیاری از اوقات بوی پا و جوراب عده‌ای از نمازگزاران بسیار آزار دهنده است.

در حال حاضر بسیاری از مساجد دارای آب گرم و سرد، مایع دست شویی، دمپایی، سطل زباله، جارو برقی و امثال آن هستند بنابر این عدم پاکیزگی مساجد و نماز گزاران نمی‌تواند بهانه و توجیهی داشته باشد. البته هم به لحاظ اوامر قرانی و هم به خاطر مسائل و مشکلات کنونی کشور باید به همگان، همیشه و همه جا تاکید کرد که در مصرف انرژی، بخصوص مصرف آب به شدت صرفه جویی کرد و از اسراف و تبذیر که شیوه و روش شیطان است در خانه خدا پرهیز نمود. تعویض هر جند یک بار مهرها نیز از لحاظ بهداشتی به نظر ضروری می‌رسد.

5. صدای مساجد

شاید دل آزارترین و رماننده ترین مسئله‌ای که در حال حاضر در بسیاری از مساجد ما دیده می‌شود، همین مسئله باشد و متاسفانه هر چقدر بیشتر گفته می‌شود کمتر به آن توجه می‌شود. مساجد بسیاری را می‌شناسم که از حدود 30 الی 45 دقیقه قبل از اذان با بلند گوهای متعددی که در بیرون از مسجد قرار داده‌اند و با صدای بلند، قران، مراسم نماز و بعد از آن را با صدای بلند پخش می‌نمایند.

این مسئله در ایام ماه مبارک رمضان، محرم و ایام شهادت و سرور ائمه اطهار شدت بیشتری می‌یابد. بارها جناب آقای قرائتی که قاعدتاً نظرات و گفته‌های ایشان باید مورد تأیید و وثوق اداره کنندگان مساجد و مکانهای مذهبی باشد در صدا و سیمای جمهوری اسلامی به صراحت گفته‌اند که ما فقط حق داریم اذان را از بلندگوهای بیرون مساجد پخش کنیم و بقیه مراسم و آیین‌ها _ حتی تلاوت قران _ باید بدون بلندگو و یا از طریق بلند گوهای داخلی مساجد و بناهای مذهبی صورت گیرد.

متاسفانه اگر بگوییم به این سخن چندان توجه و اعتنایی نمی‌شود، سخنی دور از واقعیت نگفته‌ایم. ائمه جمعه و جماعات نیز حساسیت لازم را در این مورد نداشته و بعضاً مشوق آن هستند. نمی‌دانم چرا برخی از مومنان فکر می‌کنند هر چقدر صدای آنها بلندتر باشد، صدای آنها بیشتر و زودتر به خداوند می‌رسد!!!

6. نام مساجد

شاید تعجب نمایید که چگونه نام مساجد می‌تواند آفتی برای آنها باشد اما گاهی اوقات این چنین است. بسیار دیده می‌شود که در یک شهر یا حتی بخش و روستا، نام‌های تکراری بر روی مساجد گذاشته می‌شود.

چون مسجد آینه تمامی اسلام است بهتر است در این گونه موارد از نام‌های سوره‌های قران (نحل، حج، فجر، واقعه، اسراء، فتح، …)، اصحاب پیامبر و ائمه (بلال، سلمان، ابوذر، …)، پیامبران و بزرگان یادشده در قران (لقمان، نوح، ذی القرنین،…)، اشارات، مفاهیم، حوادث طبیعی، ماه‌های نام برده شده در قرآن (زیتون، میزان، صبر، رمضان، تسنیم، طوبی، …)، علمای در گذشته آن شهر (آیت‌الله بروجردی، آیت الله اراکی …)، شهرها و مکانهای مذهبی (نجف، کعبه، عرفات، مشعر، …)، آیین‌ها و ایام دینی (احرام؛ سعی، فطر، قربان، ….)، اسماء الهی (حکیم، کریم، ستار، ……) و امثال آنها استفاده کرد.

نام گذاری مساجد یه نام محله و یا بانی آنها امر پسندیده و نیکویی است که فواید بسیار دارد و هنوز هم باید ادامه یابد مسئله‌ای که چند سالی است متاسفانه کمتر دیده می‌شود. نام گزاری مساجد به نام شخصیت‌های سیاسی نیز امری است که از آن باید اجتناب کرد حتی اگر آن شخصیت، شخصیتی مقبول باشد.

این امر علاوه بر آن که چندان با قداست مساجد هم خوانی ندارد به سود آن شخص محترم نیز نیست چرا که ممکن است خدای نکرده نا خواسته و ناخودآگاه به حساب شهرت طلبی و دنیا طلبی آن شخصیت محترم گذاشته شود. حساب مسجد با مدرسه، کتاب خانه و یا بناهای عرفی دیگر فرق دارد و جنبه معنوی آن باید در همه ارکان آن از جمله نام آن در نظر گرفته شود.

 

ب) آفات مربوط به نمازگزاران مساجد

1. صدای نمازگزاران

اٌکهارت، متأله، متکلم و عارف آلمانی می‌گوید که شبیه‌ترین چیز به خداوند، سکوت است. بزرگان و دینی، عارفان و حکیمان ما نیز در باره ارزش سکوت بسیار سخن گفته‌اند. از ویژگیهای روز قیامت سکوت آن است که هیچ کس بی اذن خداوند رحمان سخن نمی‌گوید واین سخن، سخنی به صواب و صلاح و درستی است. (نباء / 38) هر مؤمنی در مسجد و هنگام نماز باید خود را در محضر الهی احساس کرده و سکوت و سکون فروتنانه داشته و جز به صواب، که در این جا همان ذکر خداوند است، لب به سخن باز نکند.

همچنین به گفته قران مومنان باید در برابر رسول خدا صدای خود را فرو خورده و پایین بیاورند و گرنه باعث از بین رفتن اعمال نیک آنان می‌شود. (حجرات/ 2). ما همیشه باید خود را در محضر خدا و رسولش بدانیم. مسجد مکانی است که می‌تواند این حضور را به ما یاد آوری کند. مسجد می‌تواند مکان بسیار مناسبی برای مراقبه و محاسبه شخص و تفکر و درون نگری و تعمقی باشد که فرموده‌اند ارزش هفتاد سال عبادت، دارد.

اما، و امایی دردناک، که در مساجد ما آن چه نیست یا بسیار کم دیده می‌شود سکوتی آگاهانه و خردمندانه است اما تا بخواهید سر و صدا دیده و شنیده می‌شود. از صدای بلندگو گرفته تا صدای ساکنان مسجد. حول و حوش اذان و لحظات گفتن آن، که لحظاتی مبارک و مقدس هستند و باید تمامی تمرکز مومنان بر گلبانگی باشد که خلاصه مسلمانی است؛ پر از گفت‌وگوهای دنیایی بیهوده‌ای است که تا بعد از گفتن تکبیره الاحرام امام جماعت ادامه یافته و دنباله آنها پس از سلام نماز گرفته می‌شود!

هنگام نماز نیز بسیاری از نمازگزاران ذکرهای خود را با صدای بلند می گویند تو گویی تا صدا بلند نباشد یا نشود هیچ چیز در این سامان به گوش خداوند سمیع و بصیری نمی‌رسد که درون و برون هر چیزی بر او آشکار است. واقعاً سکوت حاکم بر بیشتر مساجد برادران اهل سنت بخصوص مسجد الحرام و مسجدالنبی باید الگو و سرمشق ما نیز قرار گیرد. سکوتی لذت بخش و سرشار از یاد خداوند.

2. لباس نمازگزاران

مسیحیان در روزهای یکشنبه با بهترین لباسهای خود در کلیسا حاضر می‌شوند. قران کریم نیز ما را دعوت به داشتن زینت در هنگام عبادت دعوت می‌کند (اعراف / 31) و ذکر خداوند را با لباس پاکیزه همراه می‌داند. (مدثر/ 5-1) اما ما معمولاً از اهمیت این مسئله و تأثیر آن در بزرگداشت مقام نماز و ایجاد احساسی خوشایند به نماز گزار در حین اقامه نماز، غافل هستیم. عده‌ای هم که کلاً با خداوند راحت بوده و با پیزامه و زیر پیراهن، نماز را در مسجد اقامه می‌کنند!

3. منش و روش نمازگزاران با همدیگر

به گفته قران مومنان برادر هم بوده و باید رفتاری برادرانه داشته باشند. (حجرات / 10) در هنگام حج که نمونه‌ای والا از یاد خداوند می‌باشد از جدال و فسوق بپرهیزند. (بقره / 197) اوج این برادری و مودت باید در هنگام نماز و در مسجد مشاهده شود.

اما گاهی اوقات متاسفانه نماز گزاران بر سر مسائل جزیی و کم اهمیت مانند جای نماز گزار یا محل گذاشتن لباسها و وسایل اضافی خود و امثال آنها با یک دیگر به نزاع و مشاجره می‌پردازند. این که در روایات به مسافحه و دست دادن نماز گزاران بعد از اقامه نماز توصیه شده، ناظر به همین معنا و تشویق به برادری و دوستی نماز گزاران می‌باشد. دوستی و مودتی که باید بیرون از مسجد نیز ادامه یابد.

4. صف نمازگزاران

پیامبر اسلام (ص) در هنگام اقامه نماز جماعت، تاکید زیادی بر به هم پیوستگی و انسجام صفوف نماز داشته‌اند و به تعبیر ایشان، و پرکردن جاهای خالی داشته‌اند. جاهای خالی که به تعبیر ایشان ممکن است جای ایستادن شیطان باشد. این انسجام و فشردگی صفوف نماز علاوه بر ایجاد نظم در یک کار و کنش جمعی یعنی نماز، برادری و اخوت نماز گزاران را بیشتر و شکوه و عظمت مسلمانان را جلوه گر تر می‌کند.

برادران اهل سنت در این باب حساسیت و جدیت بسیار زیادی نشان می‌دهند اما متاسفانه صفوف نماز در مساجد ما بعضاً نا منظم، غیر فشرده و پر از جاهای خالی می‌باشد که ظاهر این عمل جمعی را ناخوشایند نشان می‌دهد. ترک عجولانه صفوف نماز بلافاصله بعد از پایان نماز نیز مغایر با شان و مقام این عبادت می‌باشد. در کلام معصوم سخنان بسیاری دیده می‌شود که از مومنان می‌خواهند بلافاصله بعد از پایان نماز مسجد را ترک نکنند و اندکی به تسبیح پروردگارشان بپردازند. تسبیح و ذکری که می‌تواند جبران کاستیهای نمازشان باشد.

 

ج) آفات مربوط به متولیان، خادمان، پیش‌نمازان و اذان و اقامه‌گویان

1. سیاست‌زدگی

ما با هر دیدگاه و اندیشه‌ای که داریم نخست باید بپذیریم مسجد در درجه اول مکانی معنوی است و هر چیزی که این ویژگی را خدشه دار کند موجب کاهششان و حرمت آن و ناخشنودی پروردگار و گریزان شدان مردم عادی از مساجد خواهد شد. متاسفانه در سالهای اخیر مساجد با ساختمان احزاب و گروهای سیاسی اشتباه گرفته شده‌اند. در بعضی از مساجد آن قدر در بیان مواضع سیاسی (آن هم مواضع گروه‌های خاصی که رسانه‌های زیادی را هم در اختیار دارند و صدایشان هم هر روزه بسیار بلند به گوش می‌رسد) افراط می‌شود که واقعاً آزار دهنده شده و جایگاه معنوی مساجد را تنزل داده است.

قطعاً این عزیزان با نیت خیر و با اعتقاد به آمیختگی دین و سیاست و استناد به سنت پیامبر و فرموده‌های امام و رهبری به این کارها دست می‌زنند. اما این برادران باید بدانند که اولاً: آگاهی سیاسی چیزی است و سیاست زدگی چیز دیگر. ثانیاً: نباید مرز دیانت و سیاست را به نفع سیاست، آن هم سیاست گروه و جناحی خاص، به هم بزنند و ثالثاً: تا آن جا پیش نروند که اصل قضیه مخدوش شود. یعنی انسان فکر کند به جای مسجد وارد فلان حزب و گروه و نهاد و سازمان شده است.

طبیعی است هر شخصی می‌تواند تمایلات و افکار خاص خود را داشته باشد اما نباید به مسجد به عنوان ابزاری برای اشاعه افکار خود نگاه کند. حتی اگر آن افکار و عقاید را حق می‌پندارد. بهتر است در دنیایی که فضای مجازی امکاناتی گسترده و تقریباً برابر برای همگان فراهم کرده است از این ابزار قدرتمند استفاده کرده و احساسات مذهبی را دست مایه رسیدن به اهداف درست یا نادرست خود نکنیم. جامعه ما به حد کافی، بلکه بیش از حد، در گیر مسائل سیاسی شده است و واقعاً دیگر ضرورتی به تعمیم این فضا به مساجد که باید محلی آرام برای ذکر خداوند باشند وجود ندارد.

در این میان گاهی اوقات نوجوانانی که جذب پایگاه‌های مقاومت ویا کانون‌های فرهنگی مساجد می‌شوند به خاطر شرایط سنی خود که معمولاً با عواطف و احساسات تند، خشم، بی تجربگی، جو زدگی و فعالیت غرایز همراه است در مساجد یا در برخورد با مردم ممکن است رفتارهایی نامناسب و ناپسند از خود نشان دهند که به حساب مسجد نوشته خواهد شد. باید بزرگانی دانا، دل سوز، مقتدر و البته صبور بالای سر آنها باشند تا هم بتدریج آن‌ها را با خلق و خوی ایمانی آشنا کنند و هم از هتک و حرمت شکنی ناخواسته مساجد از سوی آنها جلو گیری کنند.. کمک گرفتن از والدین و ارتباط با آنها نیز می‌تواند در این مسئله کمک نماید.

2. ظاهرگرایی

ظاهرگرایی بلکه ظاهرپرستی از آفات مهم جامعه کنونی ماست که به همه ارکان جامعه آر جمله مساجد نیز رسوخ پیدا کرده است. افراط در استفاده از بلندگو آن هم با صدای بلند و مدت طولانی، افراط در نصب انواع دعاها یا نمادهای مذهبی، سد معبر پیاده‌رو و خیابان در مناسبت‌های مختلف یا حتی بدون هیچ گونه مناسبتی، هزینه‌های غیر ضروری برای افزودن وسایل یا امکاناتی به مسجد که داشتن یا نداشتن آنها چندان فرقی نمی‌کند و مصداق بارز اسراف می‌باشند و نمونه‌های بسیار دیگری که اگر نیک بنگریم بر کیفیت اقامه نماز نمی‌افزایند که هیچ، بعضاً از آن کاسته و تمرکز و خضوع و خشوع نمازگزاران را کاهش می‌دهند.

 

خداوند در قران چندین بار مؤمنان را کسانی می‌داند که از نمازشان “ محافظت“ می‌کنند. این حفاظت از نماز را فقط نباید در زمان اقامه آن و نماز اول وقت خلاصه و محدود کرد. نماز و مکان‌های اقامه آن یعنی مساجد، قلمرو ایمان هستند که مؤمنان و نمازگزاران باید از آنها در مقابل دشمنان درون و برون با آگاهی و هوشیاری محافظت کنند و این ملک پر نعمت الهی را به رایگان به دست خصم نسپارند. به ظاهر ساکنان این سرزمین نباشند و به باطن بیگانگان از آن.

 

پیشنهاد سردبیر: