مساجد و نقش پررنگ آنها در زندگی مسلمانان

به گزارش Salaam Gateway، مسجد به عنوان مهم‌ترین سازه دینی در جهان اسلام علاوه بر اینکه به عنوان مرکز عبادت از سوی مسلمانان استفاده می‌شود در طول تاریخ شاهد تحولاتی در ساخت و تزئیناتی بوده که این ساختمان‌ها را از یک مکان صرفاً تبدیل به اثری هنری کرده که این موضوع با توجه به سنت‌ها در مکان ساخت مسجد متفاوت است.

احمد حاج، طراح داخلی لبنانی، مساجد را «بهترین مدارس برای آموزش» می‌داند. به گفته حاج: اسلام به مسلمانان برادری و برابری می‌آموزند، بنابراین در یک جا جمع می‌شوند،‌ در یک صف می‌ایستند و پشت سر یک امام نماز می‌خوانند. مساجد به مردم یاد می‌دهند که در همبستگی زندگی کنند.

مطالعه تاریخ تمدن اسلامی می‌گوید که اکثر دانشمندان بزرگ اسلامی در مساجد جای داشتند تا نه تنها علم دین (الهیات)، بلکه علوم طبیعی و سایر شاخه‌های علوم را به مردم آموزش دهند. امروزه مساجد بُعد دیگری را به کارکرد خود اضافه کرده که آن بُعد گردشگری بودن است.

تاریخچه مساجد و نقش آنها در اسلام

حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمودند: زمین برای شما مسجد است، پس وقت نماز در هر کجا هستید نماز بخوانید. این حدیث، تمام زمین را به یک مسجد بزرگ تبدیل می‌کند، اما ساختن مکانی ویژه برای انجام عبادت خدا، معاشرت با دیگران و تولید علم، مسجد را به جهانی کوچکتر از جهان واقعی تبدیل می‌کند.

سه مسجد نمادین مهم مسلمانان عبارتند از: مسجد مدینه و مسجدالحرام در مکه واقع در عربستان سعودی و مسجد الاقصی در قدس (بیت المقدس) فلسطین اشغالی. هر یک از این مساجد معنای نمادین معنوی خود را دارد. در روایات آمده که هر مسلمانی که مسجدالنبی(ص) را زیارت کند در روز قیامت شفاعت پیامبر را دارد، زیارت مسجدالحرام در مکه مانند زیارت مقام زمینی عرش خدا در بهشت ​​بوده و مسجد الاقصی نمایانگر اسراء پیامبر اسلام(ص) یا حادثه معراج‌النبی(ص) است.

اولین مسجد را پیامبر اسلام(ص) در سال ۶۲۲ قبل از میلاد در حیاط خانه خود در مدینه ساخت. این اولین نشانه مادی‌گرایانه تأسیس اسلام و مسلمانان به عنوان یک جامعه بود.

به این نکته اضافه می‌شود که وقتی پیامبر در سال ۶۲۲ ق.م از مکه به مدینه هجرت کرد، از دوشنبه تا پنج‌شنبه در قبا ماند. او در محل مسجد قبا نماز خواند و این اولین مکانی است که پیامبر پس از هجرت از مکه در آن نماز خوانده است.

مسجد مدینه در آن زمان به عنوان محل عبادت عمومی، مقر حکومت، محل تحصیل و پناهگاه هر مهاجر بی‌بضاعت بود.

اسلام کمک منحصر به فردی به معماری و هنرهای معماری داشته است: خوشنویسی، هندسه و طراحی باغ. در روزهای اولیه خود، مانند هر تمدن دیگری قبل از خود، قبل از اینکه هویت معماری خاص خود را ایجاد کند، ویژگی‌هایی را از ساختمان‌های مرتبط با فرهنگ‌های مذهبی و محلی به عاریت گرفت.

مسجد النبی در مدینه در اصل فضایی ساده با دیوارهای بلند، با حیاط باز دارای دو یا سه در و محوطه‌ای سایه‌دار بود که یک سر آن رو به مکه بود. مصلی توسط ستون‌هایی نگه داشته می‌شد که در فواصل معینی برای نگه داشتن ساختار سقف از یکدیگر فاصله داشتند. این مسجد اکنون یکی از بزرگترین مساجد جهان است.

در آغاز، تا دوره امویان، معماری مسجد بر اساس مسجدالنبی در مدینه بود، اما با گذشت زمان اصلاحاتی صورت گرفت. در طول تاریخ، عناصر خاصی از مساجد مانند منارات، محراب، صحن و شبستان‌‌ها توسعه یافتند که اکنون همه در واژگان زیبایی‌شناسی مسجد رایج شده‌اند.

فقط یک جنبه ثابت مانده است که بیانگر نشان دادن جهت قبله (کعبه) است که نماد آن محراب نماز است.

مشهورترین مساجد دوره اموی متأسفانه دیگر وجود ندارد، یکی در بصره عراق در سال ۶۷۰ قبل از میلاد و دیگری در کوفه ساخته شده است. آنها توسط زیاد بن ابیحی بازسازی شدند. می‌گویند در آن زمان مسجد کوفه که بزرگترین مسجد جهان بوده است. در سال ۶۷۳ قبل از میلاد، مسلمه، فرماندار اموی مصر، مسجد عمرو را در فسطاط بزرگ کرد و به طرح آن مناره‌ افزود. این اولین ظهور مناره در مساجد بود.

ساخت مسجد بزرگ دمشق به اندازه هفت سال خرج (مالیات) هزینه داشت که در زمان خلیفه الولید، که همچنین مسجد مدینه را در ۷۰۷ تا ۷۰۹ قبل از میلاد توسعه داد، انجام شد.

در دوره عباسیان و در زمان منصور شهر مدور بغداد با کاخ و مسجد بزرگ در مرکز آن ساخته شد و نمادی از ایده تسلط بر جهان بود. در کنار قصر الذهب منصور که تاج آن گنبدی سبز رنگ بود، مسجد اعظم قرار داشت. متأسفانه چیزی از این جواهر معماری باقی نمانده است.

معماری مساجد در اسلام

از منظر معماری، مساجد دارای عناصر ساختاری ثابتی هستند و این عناصر ساختاری ثابت عبارتند از:

یک فضای مشخص: قسمتی مسقف و قسمتی باز به سوی آسمان به نام صحن و نمازخانه معمولاً به شکل مستطیل یا مربع است.

دیوار قبله و محراب: نمازخانه باید یک دیوار رو به کعبه باشد. در وسط این دیوار که به دیوار قبله معروف است، محراب قرار دارد که مرکزی‌ترین و آراسته‌ترین نقطه هر مسجد است.

منبر: همیشه در سمت راست محراب قرار دارد و از پلکانی با ارتفاع متفاوت تشکیل شده است، یا نرده‌هایی که به سکوی کوچکی منتهی می‌شود که اغلب با سقفی از نوع گنبدی، معمولاً به شکلی جذاب، احاطه شده است.

دیکه: سکو یا تریبون چوبی یک طبقه و در راستای محراب.

کرسی: معمولاً یک قطعه چوبی است که به خوبی تزئین شده است که روی آن قرآن و معمولاً کرسی در کنار دیکا قرار می‌گیرد.

مقصوره: مکانی که برای حفظ جان امام جدا شده است.

حوضچه: این عنصر ممکن است با آبنما یا بدون آبنما باشد و ممکن است برای وضو گرفتن بوده یا صرفاً تزئینی باشد.

مناره: هدف اصلی این عنصر برج مانند، جدا از اینکه به عنوان یک نقطه عطف محلی عمل می‌کند، اطمینان از شنیدن اذان مؤذن در دوردست‌ها بوده است.

درگاه: مسجد تقریباً با دیوارها احاطه شده است.

اینها عناصر اصلی مسجد هستند، اما بخش عمده‌ای نیز وجود دارد که در هر مسجدی وجود دارد، تزئیناتی که با کارکردهای مسجد و نقش معنوی آن همخوانی دارد. در اینجا خط عربی به عنوان عنصر اصلی برای اهداف تزئینی و مذهبی نیز آمده است.

به گفته احمد حاج، خط عربی در مسجد اهمیت خود را دارد زیرا بیانگر هویت عربی و اسلامی است. در تزئین مساجد، موزه‌ها، مقبره‌ها، زیارتگاه‌ها و مکان‌های باستانی استفاده می‌شود. همچنین می‌بینیم که هر سبکی از خوشنویسی ویژگی و هویت خاص خود را دارد و این همان چیزی است که طراح در دکوراسیون یا تزئینات داخلی و خارجی مسجد انتخاب می‌کند تا هویت طرح معماری و زیبایی‌شناسانه را منعکس کند.

از قدیم الایام، کلمه مکتوب به عنوان اصلی‌ترین و گاه تنها نوع تزئین مسجد به کار می‌رفته است. به طور کلی، متون قرآنی برای کتیبه در مساجد انتخاب می‌شوند اما در برخی مساجد نقل قول‌هایی از احادیث نیز یافت می‌شود.

نحوه برخورد با نوشتار به عنوان تزئین از ساده‌ترین شکل ممکن تا فوق‌العاده پیچیده متفاوت است. سادگی را می‌توان در مسجد بزرگ سوسه، تونس (۸۵۰ پیش از میلاد) مشاهده کرد که دارای یک نوار قرآن بدون تزئین به خط کوفی است. سطح بالای خوشنویسی به عنوان زینت را می‌توان در دیوارهای داخلی مسجد جامع آدانا در بورسا، ترکیه (تکمیل شده در ۱۴۰۰ قبل از میلاد) مشاهده کرد.

کارکردهای متفاوت مسجد

با گسترش اسلام دو نوع مسجد پدیدار شد، در اوایل، مساجد بزرگ شهری و مساجد کوچک. مساجد شهرها معمولاً یکی از دو نوع بودند. از ساختمان‌های بزرگ حکومتی برای نماز جمعه و مجالس استفاده می‌شد. خلفا و والیان انتصابی آنها اغلب محل سکونت خود را نزدیک به این مساجد می‌ساختند، در حالی که مساجد کوچک در محله ها ساخته می‌شدند.

مساجد عملکردهای مختلفی دارند. آنها علاوه بر نماز، اهمیت اجتماعی، سیاسی و تربیتی زیادی دارند. مساجد مکان‌هایی برای انجام امور معنوی و عمومی هستند. برخی از آنها برای پاسخ‌گویی به هر دو عملکرد معنوی و عمومی ساخته شده‌اند، مانند سلیمانیه استانبول، ساخته شده در دهه ۱۵۰۰، که شامل یک مسجد جماعت، دو مدرسه، یک بیمارستان، سرویس بهداشتی عمومی، یک آشپزخانه عمومی، فواره‌ها، مکان استراحت و مغازه است در حالی که مساجد دیگر فقط برای عبادت ساخته شده‌اند.

مساجد از همان روزهای آغازین به عنوان مرکز آموزش دینی و غیر دینی فعالیت می‌کردند. کودکان در سنین پایین یاد گرفتند که آیات قرآن و حدیث را حفظ کنند. به گفته حاج، آموزش عالی نیز در مساجد وجود داشت و علما و رهبران ارشد که پرچم اسلام را بر دوش داشتند، از مساجد فارغ‌التحصیل شدند. همچنین سمینارها و درس‌هایی در مساجد همه کشورهای اسلامی برگزار می‌شد. علما مکانی را در مسجد برگزیدند و به تدریس درس و تاریخ مساجد بغداد، قاهره، بصره، قرطبه، دمشق و موصل پرداختند.

مسجد یک مکان آموزشی است که دانشجویان را از طیف وسیعی از زمینه‌های اقتصادی جذب می‌کند. همچنین تحصیلات آنها فرصتی برای تحرک رو به بالا و گاه راهی برای دستیابی دانش‌آموزان به مناصب عالی دولتی فراهم می‌کرد.

در شهرها داشتن مجموعه دانشگاه ـ مسجد رایج بود. به عنوان مثال، الازهر در قاهره، که در سال ۹۷۱ قبل از میلاد تأسیس شد، به‌طور گسترده‌ای به عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان شناخته می‌شود و هنوز هم به عنوان یک موسسه آموزشی عمل می‌کند. نمونه دیگر، در غرب آفریقا، مسجد دانشگاه سنکوری (Sankore) در تیمبوکتو، مالی است که در سال ۹۸۹ قبل از میلاد به دستور قاضی عقیب، قاضی شهر ساخته شد.

امروزه در آمریکا و اروپا اکثر مساجد دارای مدارس نیمه وقت یا تمام وقت برای ارائه آموزش اسلامی هستند.

بین سال‌های ۱۸۵۰ و ۱۹۵۰، آموزش مسجد دستخوش تغییرات اساسی شد. کشورهای عربی شروع به ظهور و به دست آوردن استقلال کردند و شروع به ساختن مدارس و دانشگاه‌ها به معنای امروزی خود کردند. در نتیجه، آموزش در مسجد شروع به از بین رفتن کرد.

مسجد به عنوان جاذبه گردشگری

با ظهور سفرهای مدرن، حرکت از یک مکان به مکان دیگر بدون توجه به مسافت نسبتاً آسان شد. این امر باعث شد بخش گردشگری بهبود یابد و بخش اصلی اقتصاد کشور باشد. همچنین گردشگری مذهبی اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرد.

با این تحولات، مساجد به عنوان یک عامل اقتصادی، بعد جدیدی به وجود خود گشوده است. به عنوان مثال، مسجد آبی در استانبول یک مکان توریستی مهم در ترکیه است. حاج، مسجد شهر آموزش در قطر را «یک شاهکار معماری» می‌بیند. ایده طراحی مبتنی بر مفهوم علم و اشراق است و از طریق ایده معمار استفاده از بلوک‌هایی به شکل دو نوار به هم پیوسته است که در انتهای آنها دو مناره قرار دارد که در جهت قبله به سمت آسمان بالا می روند. ارتفاع ۹۰ متر و قلب بنا با خط عربی تزیین شده است.

مسجد دیگری که به گفته حاج یک مکان مذهبی و توریستی جذاب است، «مسجد بزرگ الجزیره، بزرگترین مسجد آفریقا» است.

وی تصریح کرد: این مسجد در سال ۲۰۲۰ با هزینه ۱,۵ میلیارد دلار افتتاح شد و می‌تواند حدود ۱۲۰۰۰۰ نفر را در خود جای دهد. ارتفاع مناره ۲۶۷ متر، ارتفاع گنبد ۷۰ متر و قطر آن ۵۰ متر با تزیینات داخلی از معماری اسلامی است. سبک مسجد از نظر معماری، اسلامی اندلسی با ترکیبی از معماری مدرن است. این مسجد شامل ۱۲ ساختمان مجزا است و فضای داخلی مسجد با سبک اندلسی تزئین شده است.

با باز شدن درهای عربستان سعودی به روی گردشگری، این کشور برخی از معنوی‌ترین مساجد جهان را برای مسلمانان و تاریخی‌ترین مساجد را تبلیغ می‌کند.

پروژه شاهزاده محمد بن سلمان برای توسعه مساجد تاریخی در سال ۲۰۱۸ اعلام شد و وظیفه حفظ و بازسازی ۱۳۰ مسجد واقع در سراسر کشور را برعهده دارد. در مرحله اول ۳۰ مسجد در ۱۰ منطقه مرمت شد.

قدیمی‌ترین مسجد مربوط به ۱۴۳۲ قبل از میلاد است. در مرحله اول با هزینه بیش از ۵۰ میلیون ریال سعودی (۱۳,۳ میلیون دلار) بازسازی شد. مرحله دوم پروژه توسعه مساجد تاریخی شامل ۳۰ مسجد تاریخی است که در ۱۳ منطقه عربستان سعودی پراکنده شده‌اند.

ترجمه از محمدحسن گودرزی
منبع: ایکنا