مرکز المسبار؛ کاوشگری اماراتی برای جریان‌شناسی جهان اسلام

المسبار در ابتدا در سال 2005 میلادی در دو پایتخت بیروت و دُبی با مدیریت ترکی بن آل دخیل، روزنامه‌نگار شهیر و دستیار ولی‌عهد جوان عربستان بن سلمان فعالیت خود را آغاز کرد. مقر اصلی اقدامات مرکز المسبار در امارات متحده عربی است که هرچند در ظاهر خود را مؤسسه‌ای مستقل معرفی می‌کند، در باطن یا وابسته به عربستان سعودی است یا در راستای سیاست‌های حاکمیت امارات، با عربستان سعودی همسو است.

ترکی بن آل دخیل ژورنالیست طراز اول نشریات پرتیراژی همچون «الریاض» و «عکّاظ» بود که با درخشش در برنامه «اضاءات» در شبکه ماهواره‌ای العربیه به اوج شهرت خود رسید و بعدها به خاطر فعالیت‌های پرطرفدارش به مدیریت عالی این شبکه نائل شد.

در اساسنامه و سایت این مرکز اشاره شده است که این مجموعه در مباحث قرآنی، فکری، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی اقدامات پژوهشی خود را ساماندهی کرده و بر آن است تا به جریانات جهان اسلام از ساحت‌های فلسفی و زیربنایی و در جهت شکل‌گیری تمدن اسلامی بپردازد.

المسبار با تمرکز در فرهنگ‌شناسی به‌عنوان شرط اصلی توسعه و دروازه ورود به تمدن آینده اقدامات پژوهشی خود را سامان می‌دهد.

کارویژه انحصاری این سازمان بر تحلیل جریان‌های اسلامی معاصر است که این جریان‌ها را از جهت عقیده و عمل رصد کند، بنابراین به دنبال پژوهش و ریشه‌یابی در جریانات فکری است که درگذشته فعال و بر تکاپوهای اسلامی جهان اسلام اثرگذار بوده و هستند.

مرکز المسبار با تولید فرآورده‌های مختلف علمی ـ پژوهشی و حضور قوی در فضای رسانه‌ای، نقشی مهم را در ارائه مطالب و عناوین اصلاحی اندیشه و تفکر اسلامی ایفا می‌کند.

این نهاد با داشتن یک تیم منتخب از پژوهشگران متخصص با مراکز مختلف علمی همکاری می‌کند و تجارب میان متخصصان این حوزه را با استراتژی چرخش ایده‌ها، مورد حک‌واصلاح قرار می‌دهد.

درواقع المسبار همان‌طور که ازنظر لغوی یکی از معانی‌اش کاوشگر و سفینه فضایی است، سعی دارد در حوزه فرهنگ‌شناسی و تمدن‌پژوهی به کاوش و گشودن افق‌های جریان‌شناسی جهان اسلام بپردازد.

تألیف و آثار پژوهشی:

مرکز پژوهشی المسبار با برگزاری هم‌اندیشی‌های موضوعی در جهت اهداف از پیش‌تعیین‌شده خود فعالیت می‌کند، اما به نظر می‌رسد رسانه‌ای بودن این مرکز و تمرکز بر فعالیت‌های فضای مجازی در قیاس با ارائه و معرفی آثار علمی، از عمق علمی آثار این مؤسسه کاسته باشد.

این مرکز از سال ۲۰۰۷ میلادی تلاش کرده تا با تولید و انتشار کتاب‌هایی با موضوعات اسلامی، فصل جدیدی از تاریخ حضور اسلام در متن جامعه را رقم زند که ازجمله مهم‌ترین آثار این مرکز می‌توان به «فعالیت‌های اخوان‌المسلمین در عراق»، «بازگشت‌های اسلامی‌گرایی»، «اسلام اروپایی»، «جنبش‌های اسلامی در الجزایر»، «گروه‌های اسلامی در مصر»، «جنبش جهاد در مصر» و… اشاره کرد.

بررسی تطبیقی آثار منتشره این مرکز با سایر مؤسسات هم‌طراز روشن می‌کند که این مرکز در مقایسه با فعالیت‌های علمی ـ پژوهشی مراکز علمی همچون «المؤمنون بلاحدود للدراسات و الأبحاث» که در سال ۲۰۱۳ توسط متفکران چند کشور به‌صورت غیرانتفاعی در پایتخت مراکش تأسیس شد، از ژرف‌نگری و تحلیل‌های علمی و بنیادین کمتری برخوردار است.

احتمالاً یکی از عمده‌ترین دلایل کم‌عمقی آثار مرکز پژوهشی المسبار نسبت به مراکز مشابه، حجم انبوهش در فضای سیاسی و رسانه‌ای و همچنین ضعف نویسندگان آثار وابسته به این مرکز باشد که از شهرت و برجستگی و حضور مطرح در مجامع علمی و دانشگاهی برخوردار نبوده و این موارد با اهداف مطروحه در اساسنامه این مرکز همخوان نیست.

عمده فعالیت‌های این مرکز پژوهشی که تحت عنوان «عدم وابستگی» فعالیت می‌کند به امور سیاسی جاری در کشورهای منطقه خلاصه و جنبه سیاسی این مرکز بروز و ظهور بیشتری نسبت به فعالیت‌های علمی دارد.

سیر انتشار آثار مکتوب این مرکز در سال‌های اخیر و به فراخور وجود حرکت‌ها و جنبش‌های اسلامی زیادی در کشورهای مختلف منطقه اتفاق افتاد که به‌صورت موردی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت که از جمله آن‌ها می‌توان به بررسی اوضاع مسلمانان استرلیا، بررسی اوضاع اقلیت مسلمان میانمار و افراط‌گرایی بوداییان و حرکت‌های سیاسی در کردستان عراق اشاره کرد که ملاحظه این آثار، سیاسی‌بودن جریان‌های به وقوع پیوسته و نه تحلیل بنیادی از چرایی این وقایع مورد بررسی قرار گرفته است.

در برخی از آثار این مرکز، پژوهش‌هایی پیرامون فعالیت گروهک‌ها همچون داعش، بوکوحرام و… آثاری در این حوزه به چشم می‌خورد.

از زمان تأسیس این مرکز در سال 2005 تا امروز کتب متعددی در زمینه جریان‌شناسی از سوی این مرکز منتشر شده که عنوان برخی از آنها بدین قرار است:

اهل السنه فی ایران، داعش و اخواتها، القاعده فی جزیره العرب، السلفیه الالبانیه، الاسلام الحضاری التجربه المالیزیه، السلفیه الجهادیه، الاحباش، القاعده فی الیمن السروریه، حلم الخلاف حزب التحریر، شیعه العراق، القاعده، الحرکه الاسلامیه فی مغرب، الاخوان المسلمین، حزب الله، الصفویه، الاسلام الاوروبی، الحرکه الاسلامیه فی کردستان، جماعه الجهاد فی مصر، القاعده التمدد، الحرکه الاسلامیه فی یمن، الاسلامیه التونسیه، شیعه الیمن، الاخوان المسلمون فی سوریا، الاسلامیه الترکیه، جماعه التبلیغ، مراجعات الاسلامیین، السلفیه الجامیه، الاخوان المسلمون فی عراق، الاخوان المسلمون و السلفیون فی الخلیج، الاسلامیون فی سودان، الشرطه الدینیه (الحسبه)، الاسلام و المسلمون فی السین، نساء الخلیج و الیمن، سبئیه فی قبضه داعش، حواضن داعش و اوروبا، الاسلام فی روسیا و الاسیا الوسطی، الصوفیه السعودیه، السلفیه فی کردستان العراق، تأسیس الاسلام الموازی: التصوف، المسلمون فی استرالیاو اعاده و….

اقدامات رسانه‌ای:

از اقدامات مهم این مرکز این است که محتواهای مد نظر خود را در قالب برنامه‌های تلوزیونی از شبکه ماهواره‌ای العربیه (وابسته به عربستان سعودی که هم اکنون استودیوهای آن در دبی مستقر می‌باشد) به مخاطبان ارائه می‌کند.

همچنین حضور فعال این مرکز در بستر رسانه‌ای و فضای مجازی رشد خوبی به معرفی این مرکز در میان مؤسسات علمی جهان اسلام داده است. لازم به ذکر است که با وجود انتشار محتواهای بسیار مفید در سایت متعلق به این موسسه به آدرس https://www.almesbar.net/، اما نباید از گرایش‌های خاص موسسان آن که در حمایت امارات متحده و عربستان سعودی هستند غافل شد. لذا در استفاده از منابع آنها این نکته را نیز باید مد نظر داشت تا از جانبداری‌ها یا نقدهای بعضاً غیرمنصفانه مصون ماند.

*سیدعلی بطحایی (طلبه حوزه علمیه، دانش‌آموخته دکتری مذاهب کلامی، مدرس دانشگاه ادیان ومذاهب وجامعه المصطفی العالمیه)/ایمیل bathaei.ali@gmail.com