بررسی مفهوم وطن در ادبیات کودک و نوجوان

دکتر فردوسی مشهدی، در این نشست که دومین جلسه از سلسله نشست‌های «وطن در ادبیات کودک و نوجوان» بود، با اشاره به مفاهیم هفت‌گانه‌ای که در نوبت قبلی از آن‌ها یاد شد، به توضیح معنای دیگری از وطن با عنوان «مملکت» و «دولت» پرداخت و با مقایسه آن با معنای سوم وطن؛ یعنی «کشور»، افزود: ترکیب‌ها و تعبیرهایی مانند «خیانت به وطن» یا «خدمت به وطن» یا «نجات وطن» یا «آزادی وطن» یا «آبادی وطن»، به معنای سوم وطن ناظر نیستند، بلکه مدلول آن‌ها، بیش‌تر به «مدیریت کلان» کشور ناظر است که آن را «دولت» به معنای اصطلاحی‌اش (معادل حاکمیت) یا «حکم‌رانی» یا «کشورداری» می‌خوانند؛ یعنی مدیریت کلان امور مردمانی که در قلمرو و مرز جغرافیایی معینی ساکنند.

وی سپس با یادآوری این نکته که نخستین آثار مکتوب برای کودکان و نوجوانان در ایران، اوایل سده نوزدهم میلادی و در جهان اواسط سده هفدهم میلادی پدید آمد، به قدمت ادبیات کودک و نوجوان در ایران و جهان اشاره و تأکید کرد: کودک و نوجوان در جهان پیشامدرن، «گروه مخاطب ویژه» شناسایی نشده بود، بلکه ادبیات کودک و نوجوان به معنای مصطلح و رایج آن در ایران کمابیش ۱۳۰ سال و در جهان، نزدیک ۴۰۰ سال قدمت دارد و تعبیر «ادبیات کودک و نوجوان» درباره بازه‌های تاریخی پیش از این بازه‌های مذکور، با تسامحی هم‌راه است. بنابراین، پی‌گیری هر موضوع خاصی در ادبیات کودک و نوجوان در بازه‌های پیش از این تاریخ‌ها، به معنای پی‌گیری آن موضوع در منابع و سرچشمه‌های متنی ادبیات اقتباسی کودک و نوجوان است نه این‌که پدیدآورندگان متون کهن خود در باب فلان موضوع (این‌جا وطن)، محتوایی را برای مخاطب کودک و نوجوان تولید کرده باشند.

اگر آن منابع پیشین را «متون کهن» و این منابع پسین را «ادبیات کودک و نوجوان» بخوانیم، دست‌کم پنج نوع نسبت را در ربط آن منابع به این منابع، می‌توان فرض کرد.

فردوسی مشهدی با برشماری این فرض‌های پنج‌گانه و ذکر نمونه‌هایی از هر یک از آن‌ها، ساختار مذکور را درباره موضوع وطن تطبیق‌پذیر دانست و افزود: در مطالعات تاریخی موضوع‌محور، محورهای یکم و دوم حذف می‌شوند و بنابراین، همه چهار نمونه‌ای که در نوبت اول مطرح شدند، در محور سوم قرار می‌گیرند، اما چهار نمونه‌ای که در این نوبت تقدیم خواهند شد به ترتیب در محورهای سوم، پنجم و چهارم جای خواهند گرفت.

وی سپس با توجه به خط زمان تحولات زبان فارسی، به ذکر چهار نمونه از ادبیات مکتوب دوره میانه پرداخت و گفت: برای نمونه منظومه حماسی شاه‌نامه که در دوره حاکمیت سامانیان و غزنویان پدید آمد، به قصه کاوه آهن‌گر و یار و هم‌راه او فریدون پرداخته است و وطن در خیزش و کنش قهرمانان این قصه، به معنای «دولت» و مطالبه عدالت در مدیریت کلان و حکم‌رانی در قلمرو ایران و جنبش و خیزش در برابر حکم‌رانی ظالمانه بر مردمان «خاک» و قلمرو ایران به کار رفته است.

فردوسی مشهدی با ذکر چند نمونه از آثار اقتباسی از این داستان، برای مخاطب کودک و نوجوان به دو نمونه بعدی از اقتباس‌های ناظر به موضوع وطن به معنای مذکور، از قابوس‌نامه و مرزبان‌نامه اشاره کرد که هر دو در دوره حاکمیت زیاریان پدید آمده‌اند. وی هم‌چنین با قرائت بخشی از اسکندرنامه که در دوره حاکمیت سلجوقیان سروده شده است، این بخش را به موضوع بحث؛ یعنی وطن در معنای میهن؛ یعنی سرزمین پدری یا مادری ناظر دانست و افزود: تا کنون اثر اقتباسی از این بخش اسکندرنامه برای مخاطب کودک و نوجوان شناسایی نکرده‌ام و به همین دلیل عرض کردم این بخش در محور پنجم از محورهای پنج‌گانه یادشده جای می‌گیرد.

بنابر اعلام حوزه هنری خراسان رضوی، نشست سوم «وطن در ادبیات کودک و نوجوان»، با هم‌کاری «باشگاه دانش‌افزایی و بهره‌وری ادبیات دینی کودک و نوجوان» (بادبادک) سه‌شنبه آینده 07 مردادماه 1404 ساعت 17:00 در محل حوزه هنری خراسان رضوی برگزار خواهد شد.