فهم تجربه نبوی؛ بازخوانی سنت نبوی در مواجهه با ظلم معاصر

عادل مرادپور: در عصری که بانگ بیداد از هر سو می‌خیزد، از جنایات نتانیاهو و ویرانه‌های غزه و شهادت انسان‌های بی‌گناه گرفته تا زندان‌های بی‌کران حاکمان مستبد و بی‌عدالتی‌های فراگیر، ذهن جست‌وجوگر به گنجینه سنت نبوی پناه می‌برد. اما این پناه بردن، نه برای جمود بر ظاهر، که برای یافتن روحی تازه در کالبد آموزه‌هاست. پرسش این است، اگر پیامبر رحمت محمد مصطفی (ص)، اکنون در میان ما نفس می‌کشیدند، آیا بر همان دستورات پیشین تأکید می‌ورزیدند، یا که افق‌های تازه‌ای از عمل و مسئولیت را می‌گشودند؟ این تأمل، تلاشی است برای فهم عمیق‌تر تجربه نبوی و بازخوانی سنت، نه از سر انکار، که از منظر ضرورت انطباق با چالش‌های بی‌سابقه زمانه.

سنت نبوی، میراثی گران‌بهاست؛ اما نه قفسی برای محبوس کردن اندیشه، بلکه چراغی برای روشن کردن مسیر. برخی سنت‌ها در سیره پیامبر (ص)، حکمت خاص خود را داشت. بر اساس روایات اهل سنت، پیامبر (ص) پس از هجرت به مدینه، مشاهده کردند که یهودیان عاشورا را روزه می‌گیرند و علت آن را نجات حضرت موسی (ع) و قوم بنی‌اسرائیل از فرعون می‌دانند. پیامبر (ص) فرمودند: “فَنَحْنُ أَحَقُّ بِمُوسَی مِنْکمْ” (صحیح بخاری، حدیث ۲۰۵۴؛ صحیح مسلم، حدیث ۱۱۳۰)، یعنی “ما به موسی از شما سزاوارتریم،” و خود این روز را روزه گرفتند و بر آن تأکید کردند. این اقدام، نه تنها شکرگزاری از نعمتی الهی بود، بلکه حاوی پیامی نمادین برای تمایز امت نوپای اسلامی از یهودیت آن زمان بود. این نگاه نشان می‌دهد که حتی در تشریع یک سنت مستحبی، بستر تاریخی و مقتضیات زمانی نقش داشته است. سنت، در ذات خود، پاسخ به یک نیاز بوده؛ پاسخی که فراتر از یک عمل صرف، حامل معنا و هدفی متعالی است. حال پرسش این است، در جهانی که نیازها و مصائب، ابعادی دیگر یافته‌اند، این معنا چگونه باید بازتعریف شود؟

شریعت اسلام و مقابله با بی‌عدالتی در پرتو سنت پیامبر (ص)

شریعت اسلام، هدفی والا دارد: تحقق عدالت، حفظ کرامت انسانی و صیانت از حیات. علمای بزرگ اهل سنت، از جمله امام ابوحامد غزالی (متوفی ۵۰۵ ه.ق) در “المستصفی” و امام ابراهیم شاطبی (متوفی ۷۹۰ ه.ق) در “الموافقات”، بر “مقاصد الشریعه” (اهداف عالی شریعت) تأکید کرده‌اند. این مقاصد، هسته ثابت و جاودانه دین را تشکیل می‌دهند: حفظ دین، حفظ جان، حفظ عقل، حفظ نسل و حفظ مال.

هنگامی که فجایعی چون کشتار بی‌رحمانه در غزه، یا سرکوب خشن آزادی‌ها و فساد نظام‌مند در نقاط مختلف جهان رخ می‌دهد، این پنج مقصد اساسی به شدت نقض می‌شوند. جان‌های بی‌گناهان گرفته می‌شوند، دین در معرض تحریف و تهمت قرار می‌گیرد و مال‌ها به ناحق مصادره می‌گردند. در چنین شرایطی، آیا می‌توان انتظار داشت که شریعت، تنها به ظواهر احکام بسنده کند؟

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَیٰ أَنفُسِکمْ أَوِ الْوَالِدَینِ وَالْأَقْرَبِینَ ۚ إِن یکنْ غَنِیا أَوْ فَقِیرًا فَاللَّهُ أَوْلَیٰ بِهِمَا ۖ فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَیٰ أَن تَعْدِلُوا ۚ وَإِن تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا» (نساء: ۱۳۵).

این آیه، نه تنها دعوتی به عدالت فردی، که فراخوانی به عدالت اجتماعی و سیاسی است. اولویت پرداختن به این مقاصد بنیادین، مقدم بر هر عمل مستحبی است، زیرا هدف از مستحبات نیز در نهایت، خدمت به همین مقاصد است.

عدالت در اسلام: بازتعریف سنت نبوی برای چالش‌های معاصر

سیره پیامبر (ص)، الگویی زنده برای مقابله با ظلم در هر زمان است. ایشان فرمودند: “مَنْ لَمْ یهْتَمَّ بِأَمْرِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیسَ مِنْهُمْ” (المستدرک علی الصحیحین). این حدیث، یک بنیاد اخلاقی و عملی را بنا می‌نهد: بی‌تفاوتی نسبت به رنج همنوعان، با روح مسلمانی منافات دارد.

فقه اسلامی، از زمان صحابه تا فقهای بزرگ معاصر، همواره پویا بوده است. اصل “تغیّر الأحکام بتغیّر الأزمان” (تغییر احکام با تغییر زمان‌ها) که بسیاری از فقها بدان اشاره کرده‌اند، به معنای نادیده گرفتن نص نیست، بلکه به معنای بازاجتهاد در نحوه تطبیق نص بر واقعیت‌های متغیر و اولویت‌بندی‌هاست.

برای نمونه، زکات به عنوان یک واجب شرعی، برای فقرا و مساکین و در راه خدا هزینه می‌شد. اما اگر در زمانه‌ای بحرانی، مثلاً حمله دشمن به سرزمینی یا قحطی گسترده در یک منطقه، نیاز به تعبیه و گسیل همگانی امکانات برای دفاع یا امدادرسانی باشد، فقها ممکن است بر اولویت انفاق و کمک مالی فوری از اموال شخصی (فراتر از زکات واجب) تأکید کنند. این بدان معنا نیست که زکات اهمیت خود را از دست می‌دهد، بلکه درک این است که حفظ جان‌ها و دفع خطر، در اولویت مصرف منابع قرار می‌گیرد.

در متون فقهی، امر به معروف و نهی از منکر یک واجب است. اما روش‌های اجرای آن بر اساس شرایط زمان و مکان تغییر می‌کند. مثلاً، در زمانه‌ای که حاکمان فاسد و مستبد، حقایق را پنهان می‌کنند و رسانه‌ها را در اختیار دارند، “جهاد رسانه‌ای” و “تبیین حقیقت” از مهم‌ترین مصادیق امر به معروف و نهی از منکر محسوب می‌شود. در این شرایط، صرف سخنرانی در مسجد ممکن است کافی نباشد و لازم است از ابزارهای نوین برای آگاهی‌بخشی و مقابله با ظلم استفاده شود. این پویایی، نه لغو حکم، بلکه به‌روزرسانی شیوه اجرای آن برای دستیابی به مقصود شرعی است.