ایمانیان و ایرانیان| عظیم محمودآبادی

هر ازگاهی با خود فکر می‌کنم چقدر خوب که در دوران سعدی، حافظ، فردوسی، عطار، نبوده‌ام و در عوض زمانی گذرم به این جهان افتاده که شرح‌ها و کتاب‌های به غایت در خوری پیرامون آثار این بزرگان نوشته و منتشر شده است و اکنون به خیل وسیعی از آنها دسترسی دارم. آری گاه احساس می‌کنم ای بسا اگر هم‌عصر آن نوادر دنیا بودم، حظ و بهره‌ای که اکنون می‌توانم از آثارشان ببرم به غایت کمتر این بود. دست‌کم صاحب این قلم در خود این را نمی‌بیند که بدون آثار اساتیدی چون بدیع‌الزمان فروزان‌فر، کریم زمانی، عبدالحسین زرین کوب و … به فهمی از مولانا و مثنوی‌اش نائل شود که به برکت آثار این بزرگان شده است. همچنان که نمی‌توانست – به قول ملاصدرا- “فردوسی قدوسی” و شاهکارش را چنان بفهمد که پس از مطالعه مقالات و کتاب‌های استاد جلال خالقی مطلق. ایضا در بضاعت خویش نمی‌بیند فهم حافظ را آنطور که پس از موانست با آثار اساتیدی چون علامه قزوینی، قاسم غنی، بهاء‌الدین خرمشاهی، داریوش آشوری و … . همانطور که این قاعده به قوت در مورد عطار نیشابوری و کارهای استاد شفیعی کدکنی نیز صدق می‌کند. در مورد استاد سخن نیز وضع بر همین منوال است و شروحی که بر آن توسط سخندانان سترگ دوران ما نوشته شده، راهگشای درک دقیق‌تر سعدی شیرازی و سخن او است. از جمله مهمترین این شروح، دو اثر بی‌نظیر مرحوم دکتر محمد خزائلی است. در بزرگی و منحصر به فردی این دو اثر (شرح بوستان و شرح گلستان استاد خزائلی) همین بس که در آثار مرحوم استاد غلامحسین یوسفی (دیگر سعدی شناس برجسته معاصر)، به کرات به شرح بوستان و گلستان استاد خزائلی ارجاع و استناد شده است. به بیان دیگر تنها خوانندگان مستضعفی چون نگارنده نیستند که برای فهم بهتر سخن استاد سخن محتاج آثاری چون شروح استاد خزائلی هستند، بلکه بزرگ‌ترهای ما و از آنها بزرگ‌ترها نیز از این خوان متنعم بوده‌اند.

برای راقم این سطور که هرگاه به گلستان یا بوستان و شرح استاد یوسفی مراجعتی داشت با ارجاعات مکرر به آثار استاد خزائلی روبه‌رو می‌شد، تجدید چاپ این آثار پس از سال‌ها، همان مژده‌ای بود که اگر بر سرش جان فشانده می‌شد نیز ناروا نبود!

اکنون پس از سال‌ها، شرح بوستان و گلستان در دو مجلد جداگانه با ظاهری دلچسب و ترکیبی شایسته به زیور طبع آراسته شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. این دو اثر مهم، علاوه بر اینکه حاوی شرح استاد خزائلی بر بوستان و گلستان است، از فهرست آیات قرآن، احادیث، امثال، لغات، اعلام، مکان‌ها، کتاب‌ها و حتی نام حیوانات برخوردار است.

پژوهشگران خود می‌دانند که این ویژگی‌ها چه کارکردهای مهم و مبارکی برای شان خواهد داشت که همه اینها را مرهون زحمات و توفیقات استادی هستیم که پیش از دو سالگی بر اثر بیماری آبله برای همیشه بینایی‌اش را از دست داد. اما رشته‌ای که عشق بر گردنش افکنده بود، محکم‌تر از آن بود که نقص نعمت به نقصانش بینجامد و شعله‌اش را کم‌سو کند. همان عشقی که بر دو پایه استوار بود و استاد در مقدمه خود بر شرح گلستان از آن، چنین رمزگشایی می‌کند: «ما مردم ایران بحمدالله […] دو فضیلت خدا [به ما] داده که سرمایه بقا و جاویدانی کشور و ملت ما است. نخستین مزیتی که به ما ارزانی شده پیروی از مذهب شیعه اثناعشری است که خاتم مذاهب دین مبین اسلام است. بزرگان این مذهب، مردمی پاک و دانا دل بوده‌اند و در هر رشته از علوم و معارف و کمالات، تتبع‌ها و تحقیق‌ها کرده‌اند و ایرانیان پاکدل و صاحب ذوق از صدر اسلام، پیروی این آیین را برگزیده‌اند و ذوق سلیم خود را در ترکیب و استنباط احکام و قوانین آن به کار داشته‌اند. […] دومین فضیلتی که خداوند بخشنده به ملت و کشور ما عطا فرموده، ادب پر مایه و توانگری است که با جلای خاص خود چشم عالمیان را به خویش متوجه ساخته است تا جایی که همه ملت‌ها سرزمین ما را کشور گل و بلبل و عرصه ذوق هنر شناخته‌اند».

آری ایمان و ایران همان ارکان عشقی بود که گویی دریافت زیبایی‌شان موکول و منوط به بینایی نبود! همان ندایی بود که خوش‌تر از صدایِ سخنش نبود و نیست. همان یادگاری که در این گنبد دوار مانده و همان ماهِ نویی که چون ابرو نمود و جلوه‌گری کرد و رو به بست، دل‌های روشن و جان‌های بیدار را شیدا کرده و می‌کند.

شرح بوستان و شرح گلستان سعدی به قلم مرحوم استاد دکتر محمد خزائلی اکنون توسط انتشارات بدرقه جاویدان به زیور طبع آراسته و پس از سال‌ها منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.

پیش از این نیز کتاب «احکام قرآن» از همین ناشر منتشر شده بود که همچنان در بازار کتاب موجود و در دسترس است. این اثر نیز چنان که از نام آن مشخص است به آن دسته از احکام فقهی و شرعی پرداخته که در قرآن کریم مستقیما به آنها پرداخته یا اشاره شده است. هر سه این آثار در کنار سایر آثار آن مرحوم پس از گذشت نیم‌قرن از تالیف و تدوین آنها همچنان می‌تواند برای پژوهشگران فارسی زبان قرآن و متون ادبی کلاسیک منبعی بی‌نظیر قلمداد شود.