نکاتی درباره دعای ابوحمزه ثمالی
کاظم استادی: شرح‌های متعددی بر دعای ابوحمزه ثمالی منسوب به امام سجاد(ع) نگارش یافته؛ ولی تحقیقات قابل قبولی پیرامون اصالت این دعا و شخصیت ثمالی، یافته نشد.
بر دعای منسوب به امام(ع) و شخصیت ابوحمزه، ابهامات متعددی در ابعاد مختلف، قابل طرح می‌باشد، که لازم است پژوهشگران به آنها توجه کرده و تاریکی‌ها آن را روشن نمایند. برخی از آنها در چند جنبه، عبارتند از:
اصالت متن
به نظر می‌رسد که دعای ابوحمزه، از ترکیب فرازهایی از ادعیه دیگران، ساخته و پرداخته شده و منسوب به امام(ع) شده باشد؛ چرا که برخی از فرازهای این دعا در متون متقدم و به نقل از غیر امام سجاد(ع) قابل ردگیری هستند؛ به عنوان نمونه «اللهم اشْغَلْنا بذکرک وأَعِذْنا من سُخْطِک» در کتاب «البیان و التبیین» (3/224) اثر جاحظ بصری (م۲۵۵ق) که به نقل از یک اعرابی ذکر شده است.
بنابراین، لازم است تا تمام فرازهای دعای ابوحمزه، در متون متقدم جستجو و مستندسازی شوند؛ و اصالت متنی این فرازها مشخص گردند.
ابهامات و اشکالات محتوایی متن
متن و محتوای دعای ابوحمزه، نیاز به واکاوی و تأملات چند جانبه دارد؛ زیرا برخی اشکالات متنی و محتوایی در آن به چشم می‌خورد؛ که اندکی از آنها عبارتند از:
ـ فضای دعای ابوحمزه، با عموم دعاهای صحیفۀ سجادیه، که بازتابانندۀ روحیۀ دعاکننده‌ای علاقه‌مند به ایجاد تعادل میان زندگی دنیوی و بهره‌مندی از مواهب آن همراه با سعادت اخروی است، ناهمگون است.
ـ همچنین این دعا در بر‌دارندۀ تعابیری است که در صحیفۀ سجادیه به کار نرفته‌اند؛ همانند: «راحل»، «لا تحجب دعایی»، «ملائکه الحجب»، «کانت عافیتک لنا حجاباً»، «حجب الغیوب»، «وارته الحجب»، «اَی ربِّ» و تکرار «اَینَ … اَینَ … ».
ـ دعا کننده در این دعا، مکرراً ، جایگاه خود را در فواصل کوتاهی، از «متکلم وحده» به «متکلم مع‌الغیر» تغییر می‌دهد؛ که از این رویه، در صحیفۀ سجادیه دیده نمی‌شود.
ـ در دعای ابوحمزه چند بار توفیق زیارت مرقد پیامبر(ص) از خدا درخواست شده؛ و این با احوال کسی سازگار است که در منطقه‌ای دور از مدینه زندگی می‌کند، نه با زندگانی امام سجاد(ع) که جز مدت اندکی، در جوار مرقد پیامبر بوده‌اند. (نک: خانی، مدخل دعای ابوحمزه، دائره المعارف بزرگ اسلامی)
مذهب ثمالی و میزان تمایل وی به امام سجاد(ع)
ابوحمزه ثمالی در کوفه با زید بن علی(ع)، امام فرقه زیدیه، مراوده داشته؛ و مهم‌تر آنکه، سه فرزند وی، یعنی «حمزه، نوح و منصور» نیز، در قیام زید بن علی کشته شده‌اند. بنابراین، لازم است تا مذهب «غیر زیدی» ابوحمزه، روشن شود؛ و این که چرا ثمالی با وجودِ بعد مسافت و عدم همنشینی با امام سجاد(ع)، متمایل به ایشان گشته است.
چگونگی ارتباط و نقل روایت
درباره سال وفات ابوحمزه ثمالی، چند قول «105، 148، 150 و 170ق» آمده است. بنابراین، لازم است تا هم‌عرضی طبقه ثمالی با امام سجاد(ع) که به سال 95ق وفات یافته‌اند، راست‌آزمایی گردد.
جدای از این، ابوحمزه ثمالی متولد و ساکن شهر کوفه بوده است؛ و از سوی دیگر، امام سجاد(ع) بعد از واقعه کربلا (61ق) تا آخر عمر، ساکن مدینه بوده‌اند؛ بنابراین، لازم است تا چگونگی ارتباطِ حضوریِ ثمالی با امام سجاد(ع)، راستی‌آزمایی و روشن شود.
ابهامات و اشکالات سندی
دعای ابوحمزه ثمالی، در کتاب مصباح المتهجد(2/۵۸۲) اثر شیخ طوسی(م460ق) بدون سند و به صورت مجهول «روی» درج شده است؛ همچنین، در دو اثر کفعمی (م905ق) یعنی البلد الأمین (1/۲۰۵) و المصباح (1/588) نیز، بدون آمده است.
امّا در إقبال الأعمال (1/۶۷) اثر ابن‌طاووس (م664ق)، دعای ثمالی، سنددار شده است: «مَا رَوَیْنَاهُ بِإِسْنَادِنَا إِلَى هَارُونَ بْنِ مُوسَى اَلتَّلَّعُکْبَرِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَى اَلْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ اَلزَّرَّادِ عَنْ أَبِی‌حَمْزَهَ اَلثُّمَالِیِّ أَنَّهُ قَالَ …»
جدای از این که سند، مرسل و دارای افتادگی است و راویان میان تَلَّعُکْبَری (م۳۸۵ق) و حسن بن محبوب (م۲۲۴ق) معلوم نیستند، و حتی اتصال حسن بن محبوب به ابوحمزه ثمالی نیز، قابل گفتگو است؛ لازم است مشخص شود که:
آیا این سندِ مشکوک، از اضافات نسخه اقبال ابن‌طاووس است یا خیر؟ و چرا در دیگر آثار قبلی و بعدی، نیامده است؟
اجمالاً به نظر می‌رسد که، سند ساختگی و جعل متأخران بر نسخه کتاب اقبال باشد.
ابهامات و اشکالات نسخه‌ای
«صحیفه سجادیه» منسوب به امام سجاد(ع)، نسخه قدیمی به تاریخ 416ق دارد، ولی دعای ابوحمزه در این اثر یافت نشد؛ هر چند که برخی از ادعیه دیگر منسوب به امام سجاد(ع) نیز در صحیفه نیستند، و در دوره‌های متأخر و توسط دیگران جمع‌آوری و معرفی شده‌اند.
اما لازم است روشن شود که، چرا برخی از ادعیه منسوب به امام سجاد(ع) در صحیفه السجادیه وجود ندارند و اصالت این ادعیه چگونه هستند؟
قدیمی‌ترین منبعی که دعای ثمالی را نقل نموده، مصباح المتهجد اثر شیخ طوسی(م460ق) و مربوط به قرن پنجم هجری است؛ اکنون لازم است روشن شود که این دعا در نسخه کهن این اثر وجود دارد یا در نسخه‌برداری‌های بعدی، به این کتاب افزوده شده است؛ به عبارت دیگر، باید تاریخ‌گذاری دقیق متنی دعای ثمالی و تفاوت‌های محتوایی آنها، روشن گردند.
