تلاش‌های تدبری؛ گونه‌ای از تفسیر اجتماعی| شادی نفیسی

مسئله‌ای که در اینجا درصدد پاسخگویی به آن هستیم تبیین نسبت تلاش‌های تدبری با تفسیر اجتماعی است. در ابتدا باید توضیح دهیم مراد ما از تلاش‌های تدبری دقیقاً چیست؟ در جامعه و مشخصاً جامعه قرآنی شاهد فعالیت افراد و گروه‌هایی هستیم که با استناد به آیاتی که در آنها دعوت به تدبر در قرآن کریم شده در پی عمومی‌سازی فهم قرآن هستند. این گروه‌ها و افراد که از عنوان تدبر هم در فعالیت‌های قرآنی خود استفاده می‌کنند جریانی قوی را در سطح جامعه ایرانی شکل داده‌اند که لازم است فعالیت‌های آنها مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

خصوصیت جریان تدبری در ایران

این افراد در تعریف مسئله تدبر دیدگاه‌های مختلفی بیان کرده‌اند و تعریف یکسانی از این جریان ندارند اما نقطه اشتراک همه آنها این است که نظرشان به عمومی دانستن فهم قرآن است چون امور تخصصی را ناشی از تفسیر قرآن می‌دانند. ویژگی غالبی که در این جریان وجود دارد توجه به فهم منسجم از قرآن و نگاه سوره‌محوری نسبت به آن است و آنچه در لسان آکادمیک معمولاً با عنوان تفسیر ساختاری یا سوره‌محوری سخن گفته می‌شود از سوی این جریان نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بنده مخصوصاً از تعبیر تفسیرهای تدبری استفاده نکرده‌ام چون عده‌ای معتقدند که تدبر لایه‌ای از فهم قرآن است بنابراین عنوان تلاش‌های تدبری را به کار برده‌ام. این تلاش‌ها در راستای تدبر توسط برخی مؤسسات همانند مؤسسه تدبر در قرآن یا مؤسسه تدبر در کلام وحی و بسیاری از افراد و مؤسسات دیگر انجام شده است. برای اینکه به حجم فعالیت این مجموعه‌ها پی ببریم لازم است اشاره کنم یکی از این مجموعه‌ها، مطرح می‌کند صد نفر مدرس، سیصد و پنجاه نفر مربی و بیش از دویست هزار نفر قرآن‌آموز تربیت کرده است. البته لازم به اشاره است که دانشگاه تهران از بدو تأسیس تاکنون دویست و شصت هزار فارغ‌التحصیل داشته است هرچند دوره قرآن‌آموزی کوتاه‌تر از تحصیل در دانشگاه است.

پیشینه جریان تدبری

در زمینه تلاش‌های تدبری لازم است نسبت دو گروه را با این جریان مشخص کنیم. یک گروه عنوان تدبر را بر آثار خودشان قرار داده‌اند اما لزوماً در شمار این جریان محسوب نمی‌شوند و مرادشان از تدبر همان تفکر است. افرادی همانند عبدالعلی بازرگان از کسانی هستند که عنوان تدبر را در آثار خودشان دارند اما در اصل همان تفکر یا تفسیر را دنبال می‌کنند. در مقابل کسانی را داریم که عنوان تدبر را در آثار خودشان ندارند اما فعالیت آنها بسیار نزدیک به جریانات تدبری است و افرادی همانند محمدعلی لسانی فشارکی فعالیت‌هایی در همین راستا دارند. اگرچه جریان تدبری را جریانی می‌دانیم که در دوره معاصر و بعد از انقلاب اسلامی شکل گرفته اما سابقه این تفکر در آثار افراد مختلفی در دوران قبل از انقلاب قابل مشاهده است که یکی از آنها امام خمینی (ره) است که در آثار مختلف خود بر مسئله تدبر در قرآن کریم تأکید کرده‌اند و اتفاقاً از کسانی هستند که تدبر را از تفسیر جدا می‌دانند و بر عمومی بودن تدبر تأکید کرده‌اند. شخصیت دیگری که تلاش‌های ارزنده‌ای انجام داده مرحوم صفایی حائری است که البته عنوان تدبر را بر روی آثار خود نگذاشته‌اند.

مبانی مشترک تفسیر اجتماعی و تلاش‌های تدبری

تفسیر اجتماعی از حدود صد و پنجاه سال قبل با سیدجمال‌الدین اسدآبادی و شاگردان وی شکل گرفته و جریان تدبر برای اولین بار از سوی حجت‌الاسلام نقی‌پور در سال ۱۳۸۱ مطرح شده که البته ایشان تأکید کرده آنچه در این کتاب آمده ماحصل مباحثی است که در دانشگاه بیان کرده است بنابراین این بحث پیشینه طولانی‌تری دارد. نکته دیگر درباره وجوه اشتراک تدبر و تفسیر اجتماعی قرآن است که در سه سطح شامل هدف، مبانی و روش قابل بررسی هستند. در سطح هدف و خاستگاه باید گفت تفسیر اجتماعی در مقام پاسخگویی به چالش مهمی که در دوره معاصر در مسئله انحطاط جوامع اسلامی مطرح بوده شکل گرفته است و اولین آغازگران تفسیر اجتماعی، فعالان سیاسی بودند که در تلاش برای کارآمدی قرآن کریم در حل چالش‌های فردی و اجتماعی برآمدند.

در عرصه مبانی دو مبنای مشترک داریم که مبنای اول این است که قرآن برای همه مردم قابل فهم است و مبنای دوم این است که قرآن را اساسنامه زندگی بشر می‌دانند. درباره روش‌های تفسیری نیز باید گفت در تفسیر اجتماعی تلاش زیادی بر پیام‌گیری از آیات است. در تلاش‌های تدبری نیز شاهد این نوع برخوردها و نتیجه‌گیری‌ها هستیم و از آیات پیام می‌گیریم.

شخصیت‌هایی همانند حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در تفسیر راهنما و تفسیر نور این روش را کاملاً رعایت کرده‌اند و گاه از یک آیه، ده تا دوازده پیام گرفته‌اند که می‌تواند در زندگی محقق شود. جریان تدبری بر این مسئله اصرار می‌کند که مخاطب را با فهم قرآن درگیر کند و یک پیام‌گیری فعال را در پیش بگیرد و در همین راستا جریانات تدبری تلاش می‌کنند مخاطب را به فهم قرآن مسلح کنند.

* شادی نفیسی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران