نگاهی به یک پژوهش درباره قرآن امام علی(ع)| زهرا اخوان صراف

پروفسور سیف الدین کارا Seyfeddin Kara (استاد دانشگاه تورنتو، عضو شورای آمریکایی مطالعات جوامع اسلامی، استاد سابق دانشگاه دورهام انگلستان، و صاحب کرسی امام علی در دانشگاه هارتفورد آمریکا) در هفتاد و یکمین نشست انجمن مباحثات قرآنی در دی‌ماه 1400، تحقیقات خود در عنوان “مصحف امام علی در آکادمیای غربی” را ارائه نمود. هدف او در این بحث  این است که مصحف امام علی ع  را در آکادمیای غربی جا بیندازد.

امتیاز طرح او این است که قدمت روایات مربوط به تدوین قرآن توسط امام علی ع را از مصادر سنی که مظنه اتهام دستبردهای غالیانه  شیعی نیست و با روش «اسناد کام متن» که معتبرترین روش مطالعات سنت کهن اسلامی در آکادمیای غرب و کاملاً برون دینی است، آشکار می‌کند و  به این روش انگاره تدوین پسینی قرآن در قرون متأخر را هدف می‌گیرد.

طرح او را می‌توان اینطور خلاصه کرد:

وی با مرور 4 رویکرد خاورپژوهان به مطالعات قرآنی، نشان می‌دهد که در هیچیک از آنها  اثری از مطالعات شیعی نیست و  بیشتر به آن دسته از روایات سنی متکی است که جمع آوری قرآن را به خلفای  سه‌گانه  مربوط می‌کند و مصحف امام علی‌ع  و روایات مربوط به آن را نادیده می‌گیرد.

می‌کوشد با روش هارولد موتسکی یعنی تحلیل (isnad-cum-matn) ، که از نظر او تنها روش معتبر برای تحلیل احادیث اسلامی در محافل علمی غرب، بسیار دقیق و نزدیک به روش‌های سنتی ارزیابی حدیث مسلمانان – ظاهراً روشی قریب به شیوه فقاهتی تجمیع ظنون –  است، قدیمی‌ترین تاریخ روایات مربوط به این مصحف را پیدا کند.

وی به این منظور روایات مربوط به مصحف امام علی ع را از منابع شیعی و سنی در سه دسته منقولات امام علی ع، امام صادق ع و ابن‌سیرین طبقه‌بندی می‌کند و قدیمی‌ترین آنها را به نقل تابعی محمدبن‌سیرین  مربوط می‌داند و نتیجه می‌گیرد:

– سابقه «نقلهای شفاهی مربوط به مصحف امام علی ع»  به دهه اول قرن دوم هجری می‌رسد.

– برخی نقلهای کتاب سلیم بن قیس، حتی وجود «روایات کتبی  مربوط مصحف امام علی ع» را نیز به نیمه اول قرن دوم هجری می‌رساند.

هارولد موتسکی که خود روایات مربوط به مصحف امام علی را کاویده و آنها را به زمان ابن شهاب زهری برگردانده این طرح کارا را دیده و تأیید کرده است. کارا به ربط این روایات به محمد بن سیرین تأکید می‌کند که یکی دو دهه بر زهری تقدم دارد. لذا طرح کارا مطالعات موتسکی را یک گام به پیش و تاریخ روایات مربوط به مصحف را یک دهه عقب برده‌است.

 وی بر این اساس، اصالت وجود مصحف امام علی ع در سده نخست را تقویت کرده، انگاره‌های تدوین و ویرایش متأخر قرآن را سُست می‌کند.

کارا در باره شاخصه‌های روش تحلیل «إسناد کام متن» به عناصر ذیل اشاره می‌کند:

–  دقت در تشابه‌های متنی کلماتِ روایات و عناصر مشترک؛

 –  پی‌جویی عناصر طبیعی نقل شفاهی، مثل اختلافات متن؛

– وجود دستِ‌کم دو سلسله اسناد متصل.

کارا با تبیین این امر که در آکادمیای غربی در حوزه مطالعات قرآنی عنوان تشیع با معنای تحریف گره خورده است،  بیان می‌کند که با در حال حاضر با  استفاده از همان روش مطالعاتی ” إسناد کام متن” بر روایات تحریف مطالعه کرده و ریشه آنها را به منازعات فریقین در صدر اسلام برگردانده و تصویر اهل سنت از “تدوینِ آرام و بدون دردسر و درگیری قرآن در صدر اول” را زیر سؤال برده، نشان می‌دهد که روایات تحریف اولاً از اهل سنت در آمده و سپس به برخی منابع شیعی راه یافته‌است. این طرح به دیدگاه سید حسین مدرسی طباطبایی در گفتمان تحریف قرآن نزدیک است.

امید که سیف الدین کارا در نشست علمی دیگری این روش نقد و تحلیل را ضمن بررسی روایات تحریف با جزئیات بیشتری آشکار کند؛ بویژه آنکه دکتر مدرسی طباطبایی از تبیین و بسط دیدگاه خود دراین باره در انجمن مباحثات قرآنی، اعتذار کرده‌است.