یک اقتصاددان: بانک با دستور اسلامی نمی‌شود
محمدعلی خرمی: اصلاح ساختار بانکی کشور، شعار تکراری همه دولتها در طول چهل سال گذشته بوده است. نزدیک به چهار دهه از تصویب قانون عملیاتی بانکداری بدون ربا گذشته اما همچنان صدای اعتراض مراجع تقلید و متدینان ایران به شیوه‌های مرسوم در بانکداری ایران بلند است.
این ناکارآمدی و تاکید مراجع و جامعه دینی بر لزوم بانکداری اسلامی سبب شده تا عده‌ای منکر اصل امکان تحقق بانکداری اسلامی شوند و بگویند اگر این موضوع شدنی است، علما در قم بانک اسلامی تأسیس می‌کردند.
آیا اساساً بانکداری اسلامی، امکان تأسیس دارد؟ بانکداری اسلامی چه ویژگی‌هایی دارد و چرا در چهاردهه گذشته دولتها در تحقق وعده‌های خود برای اصلاح سیستم بانکی کشور ناموفق بوده‌اند؟
این‌ها بخشی از پرسش‌هایی است که «محمدرضا یوسفی» اقتصاددان و استاد دانشگاه، همزمان با سالروز تصویب قانون بانکداری اسلامی در ایران، در گفت‌وگو با دین‌آنلاین به آن پاسخ داد.
این استاد دانشگاه گفت: در صدر اسلام نهادی به نام بانک نداشته‌ایم و روایاتی که داریم درباره عقود است. اما معمولاً همواره درباره نهادهایی که در دنیای جدید طرح می‌شوند و حتی در مورد پدیده‌های صنعتی یک دغدغه دینی وجود دارد که آیا این رویداد با اصول شرعی سازگاری دارد و یا خیر. ماشین لباسشویی وقتی وارد کشور شد، یکی از دغدغه‌ها، ملاحظات شرعی طهارت بود. این دغدغه درباره نهاد بزرگ بانک هم مطرح است.
وی افزود: بانک بین کسانی که پس‌انداز دارند و کسانی که نیازمند تأمین مالی هستند ارتباط برقرار می‌کند. نظام بانک نیز مبتنی بر بهره است. طبیعی است که این پرسش ایجاد می‌شود که آیا این کارکرد شرعی هست یا خیر. اکثر فقهاء شیعه و سنی معتقدند بهره نظام بانکداری متعارف ربا است. بنابراین با این نگاه معتقدند این نظام مبتنی بر بهره غیرشرعی است. از سوی دیگر نمی‌توانستند از نظام بانکداری چشم پوشی کنند. لذا این ذهنیت ایجاد شد که بتوانند این مشکل را رفع کنند. لذا بانکداری اسلامی دغدغه مسلمانان بود و افراد متشرع خواستار تشکیل بانک بدون ربا بودند. این خواست مبتنی براین فرض بود که بهره نظام بانکدرای متعارف همان ربا است.
ملی شدن بانکها به ناکارآمدی آن دامن زد
دکتر یوسفی افزود: در مطرح شدن بانکداری اسلامی، متخصصانی که کار بانکی کرده بودند، بیش از فقهاء نقش داشتند. بانک هم یک صنعت است و اصلاً در توان فقهاء نیست که بتوانند بانک ایجاد کنند. یکی از اساسی‌ترین مشکلات بانکداری ایران، ناکارآمدی است که این ربطی به اسلام و غیراسلام ندارد. زمان شاه هم بانکها کارآمد نبودند و بعد از انقلاب هم کارآمد نبودند و حتی بعد از انقلاب شرایط بدتر شد.
وی درباره علل ناکارآمدی بیشتر بانکها در زمان انقلاب توضیح داد: بعد از انقلاب همه بانکها ملی شد. سیستم بانکی به دولت و تصمیمات دولت وابسته شد و دولتها از بانکها استقراض می‌کردند و یا تبصره‌هایی در بودجه طرح می‌شد که اصطلاحاً تبصره‌های تکلیفی نام داشتند در این تبصره‌ها تکالیفی بر عهده بانکها گذارده می‌شد. در دهه 70 بانکهایی توسط نیروهای نظامی، انتظامی، بسیج، شهرداری، بنیاد مستضعفان و غیره تأسیس شدند که هیچ منطقی از تأسیس چنین بانکهایی حمایتی نمی‌کند. مؤسسات اعتباری قانونی و غیرقانونی نیز افزوده شود. این بانکهای غیردولتی از چنان قدرتی برخوردار بودند که بانک مرکزی توان نظارت و کنترل آن را نداشت چند سال قبل چند موسسه اعتباری ورشکست شدند و با اعمال قدرت، پرداخت حدود 35 هزار میلیارد تومان بر عهده بانک مرکزی افتاد. هیچ کس سراغی از سهامداران بانکهای یادشده نگرفت نه معرفی شدند و نه محاکمه گشتند. این ناکارآمدی‌ها تابع اقتصاد ناکارآمد است. این نیست که الان دولت و مجلس در شرایط خوبی باشند و فقط بانک مشکل داشته باشد. همه این بخشها با هم گره خورده‌اند.
بانک با دستور اسلامی نمی‌شود
دکتر یوسفی درباره علل ناکارآمدی بانکداری اسلامی گفت: وقتی تلقی ما از بهره، ربا شد، طبیعی است که یک شبه نمی‌شود آن را برداشت. به راحتی نمی‌شود سیستم ربوی و ساختار اقتصادی را تغییر داد. در بقیه مسائل اجتماعی هم همینطور است. با دستور و قانون سال 62 با فرض کامل بودن آن قانون، نمی‌شد بانک را اسلامی کرد. بلکه نگرش باید تغییر پیدا کند. نظام مالیاتی ما باید اصلاح می‌شد. کنترل و نظارت داخلی در نظام بانکی باید تقویت می‌شد. بازار سرمایه باید قوی و کارآمد می‌شد. دولت باید انضباط مالی پیدا می‌کرد و وابستگی‌اش به بانکها کم می‌شد. وقتی دولت دائم از بانک استقراض دارد، بانک هیچ کاری نمی‌تواند انجام دهد. هیچ کدام از این اتفاق‌ها نیفتاد و اصلاً ظرفیت و شرایط برای بانکداری اسلامی وجود نداشت.
وی افزود: قبل از اینکه ایران بخواهد بانک اسلامی تأسیس کند، بانکهای اسلامی در سایر کشورها وجود داشت؛ ولی این بانکها، بانکهای کوچکی بودندکه بر اساس عقود اسلامی کار می‌کردند؛ اما عملکردشان محدود بود. بانکهای اسلامی در کنار بانکهای ربوی فعالیت می‌کردند اصطلاحاً سیستم دوگانه بانکداری بود. تعدادی از مردم هم که نسبت به ربا دغدغه داشتند، با بانکهای اسلامی ارتباط داشتند. اما ما این را برای کل سیستم اقتصادی طراحی کردیم. یعنی ما چیزی را که در دنیا تجربه نداشت، می‌خواستیم در ایران اجرا کنیم. این نکته بسیار مهمی است.
بلوغ تأسیس بانک اسلامی در دهه شصت وجود نداشت
استاد دانشگاه مفید قم، فقدان تجربه و دانش لازم برای تأسیس بانک اسلامی را یکی دیگر از پاشنه آشیل‌های اجرای این طرح در ایران نامید و گفت: ربا حرام است اما این بانک را قرار است چگونه اداره کنید؟ این کار کسانی است که متخصص امور بانکی هستند. ما چنین طراحی نداشتیم و دانش آن هم در دهه شصت وجود نداشت و حتی در جهان اسلام متخصصان بانکداری به چنین بلوغی نرسیده بودند.
وی ادامه داد: باید در آن دوره اجازه می‌دادیم بانکهای ربوی فعالیت کنند و یک یا چند بانک را به بانکداری اسلامی اختصاص می‌دادیم. در این ساختار نواقصبه مرور زمان برطرف می‌شد و آرام آرام، اگر قدرت پاسخگویی در این بانکها وجود داشت رشد پیدا می‌کردند. اما در شرایطی که ساختار بانکداری خراب و اقتصاد، دولتی بود، بازار سرمایه نداشتیم و نظام مالیاتی ما هم درست نبود، نمی‌شد یک بانک اسلامی داشته باشیم. نتیجه این شد که الان عقود ما نوعاً عقود دینی هستند، درصد زیادی از آنها صوری و یا شبهه ربا دارند. از عقود مشارکتی دهه شصت، به عقود مبادله‌ای و از میان عقود مبادله‌ای به عقود مرابحه رفتیم و امروز نه مردم این نظام بانکداری را قبول دارند و نه متخصصان و نه مراجع.
تیشه دولت در سایه، بر ریشه بانکداری اسلامی
دکتر یوسفی درباره راهکارهای لازم برای رسیدن به بانکداری اسلامی توضیح داد: بانک اسلامی در شرایط کنونی، اسلامی نخواهد بود. عقود صوری در این بانکداری زیاد است. دوم اینکه کارآمد و مطابق با اصول روز بانکداری در دنیا نیست. لذا باید این ساختار بانکی اصلاح شود. چون اسم بانکها اسلامی شده روی آن حساسیت ایجاد شده است. اما واقعیت این است که بانکداری ایران، جزئی از مشکلات ساختار اقتصاد و سیاست ایران است.
وی افزود: تا وقتی یک عده با قدرتی که دارند، برای خود بانک تأسیس کنند، بدهکار شوند، بانک مرکزی هم نتواند آنها را کنترل کند و با ورشکسته شدنشان، بانک مرکزی 35 هزار میلیارد تومان بدهی آنها را بپردازد، نه می‌توان بانکداری اسلامی و نه بانکداری کارآمد داشت. بحث بالاتر از این حرف‌ها است. در ایران بانکهایی داریم که عملاً تخلف کرده و برخلاف مصالح کشور کار می‌کنند و بانک مرکزی نمی‌تواند با آنها برخورد کند.
در مطرح شدن بانکداری اسلامی، متخصصانی که کار بانکی کرده بودند، بیش از فقهاء نقش داشتند. بانک هم یک صنعت است و اصلاً در توان فقهاء نیست که بتوانند بانک ایجاد کنند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: باید ناترازی بانکها را همزمان با اصلاح ساختار بودجه دولت پیش ببریم. و الا اگر کسی فکر کند می‌تواند مستقلاً بانکها را درست کند، تصور بسیار اشتباهی کرده است. شما می‌خواهید بانک درست کنید، اما دولت کسری بودجه دارد و برای تأمین مالی به بانک فشار می‌آورد. پس باید دولت هم درست شود. مسائل اینقدر راحت نیست. این اشتباهی که امروز مطرح می‌شود در اول انقلاب هم مطرح شد. آن زمان هم فکر کردیم اگر به جای بهره، چهارتا عقد اسلامی بگذاریم همه چیز خوب می‌شود. این ساده انگاری بود.
دولت در همه مسائل دخالت می‌کند
دکتر یوسفی در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان به بانکداری اسلامی برسیم گفت: باید به مبانی نظری برگردیم و مشخص کنیم بهره ربا هست یا نیست. آیا تمامی صورت‌های نظام بانکداری مبتنی بر بهره با است؟ باید اول این موضوع بررسی شود. اگر ربا نبود، نیاز به تحمیل این همه هزینه به جامعه نیست. باید روی مبانی یک بازنگری داشته باشیم و اگر این اتفاق نیفتد دوباره به نقطه اول برمی‌گردیم. دوم باید ببنیم چقدر به ارتباط با نظام بانکی دنیا توجه داریم. نظام بانکی ما از نظر ساختار عقب مانده است و نمی‌تواند با ساختار دنیا ارتباط درستی برقرار کند. تجار ایرانی که می‌خواهند با بیرون روابط تجاری داشته باشند، باید این روابط مالیشان توسط نظام بانکداری و نظام حسابداری بانکی بتواند حل شود. اما این توانایی در بانکهای ما نیست.
وی افزود: نظام بانکی فقط مشکل ندارد. همه چیز مشکل دارد. دولت در همه مسائل دارد دخالت می‌کند. شما جایی را نشان دهید که دولت دخالت کرده و خوب شده است. همه صنایع ما همین است. صنایع ما هم امروز به خاطر دخالت دولت فرسوده شده است. بانک هم همینطور است. نمی‌شود با چهارتا قانون بانکها را درست کرد. باید نگاه و نگرش خود را به بانکداری و روابط با دنیا تغییر دهیم. در این شرایط اگر به این نتیجه رسیدیم بهره ربا است، می‌شود کاری کرد.
تا وقتی که بازار سرمایه قوی نداریم و تا وقتی که اقتصاد ما ثبات ندارد و تا وقتی که نظام مالیاتی درستی نداریم، تا وقتی که دولت کسری بودجه شدید دارد، نظام بانکداری ما کارآمد نمی‌شود. ما بر این نظام ناکارآمد، قیود اسلامی هم گذاشته‌ایم و اسلام را هم بدنام کردیم.
