نگاهی به کتاب تحلیل روایات اسلامی

کتاب «تحلیل روایات اسلامی (مطالعاتی در احادیث فقهی، تفسیری و مغازی)» اثر هارالد موتسکی به همراه نیکلِت بوخوف- وان در وورت و سن و. آنتونی است که به همت سیدمحمد موسوی مقدم ترجمه و از سوی سازمان سمت در 504 صفحه و شمارگان 300 نسخه و قیمت 80 هزار تومان منتشر شده است.

کتاب حاضر برای دانشجویان رشته الهیات (علوم قرآن و حدیث) گرایش علوم حدیث تطبیقی در مقطع دکترا به عنوان منبع اصلی درس «بررسی احادیث موضوعه در جوامع روایی فریقین» ترجمه شده است. امید است علاوه بر جامعه دانشگاهى، طلاب‌ حوزوی و سایر علاقه‌‌مندان نیز از آن بهره‏‌مند شوند.

مترجم در پیشگفتار خود بر این کتاب نوشته است: «کتاب پیش‌ رو با عنوان تحلیل روایات اسلامی، مطالعاتی در احادیث فقهی، تفسیری و مغازی به قلم هارالد موتسکی و با همکاری نیکُلت بوخوف و سن آنتونی تهیه شده است که در سال 2010 از سوی انتشارات لیدن منتشر شد. این کتاب مشتمل بر هفت فصل است که پنج فصل نخـست آن به قلم هارالد موتسکی، فصل ششم به قلم نیکُلت بوخـوف ـ وان دِر وورت و فصل هفتم به قلم سن و. آنتونی است. موتسکی در این کتاب کوشیده است با گردآوری پژوهش‌­هایی با ویژگی‌­های مشترک، از آن‌ها به عنوان منابع بالقوه جهت بازسازی صدر اسلام بهره گیرد و به بررسی روش­‌های تاریخ­‌گذاری روایات، بررسی خاستگاه احادیث و ارائه چندین ایده و روش نوین برای تحلیل تاریخی احادیث بپردازد. نویسنده در بخش پیشگفتار این کتاب به طور خلاصه و مفید توضیحاتی در مورد فصل­‌های این کتاب داده است تا خواننده گرامی با مطالعه این بخش دید کلی نسبت به محتوا و مطالب کتاب به دست آورد.»

نویسنده درباره این کتاب آورده است: «پژوهش‌های گردآمده در این کتاب چندین ویژگی مشترک دارند. نخست، همگی از دیدگاهی عمومی به احادیث می‌پردازند که شامل آن دسته از روایات اسلامی است که قول یا فعل پیامبر اسلام، محمد [ص]، اصحاب یا نسل‌های بعدی از تابعین مهم را گزارش می‌کنند. دوم، تمامی این پژوهش‌ها، این دست متون را به عنوان منابعی بالقوه برای بازسازی صدر اسلام یا برخی جنبه‌های این دین چون اندیشه و تکالیف اجتماعی و شرعی در طول سه قرن نخست هجری تلقی می‌کنند. سوم، جملگی بر روش‌هایی تمرکز دارند که برای تاریخ‌گذاری این روایات به کار رفته یا ممکن است به کار روند تا مشخص شود آن‌ها را به عنوان منابع برای چه دوره‌ای از اسلام نخستین می‌توان به کار برد. چهارم، پژوهش‌های این کتاب با طرح این سؤال که آیا پیش‌فرض‌ها، روش‌ها و استنتاجات پیشین بی‌نقص هستند، به بازکاوی نقادانه پژوهش‌های آنان می‌پردازند. این رهیافت بازنگرانه، مستلزم برانگیختن اندیشه درباره کارآمدی روش‌های پژوهشی و کیفیت پیش‌فرض‌ها و استنتاجات ما و بحث درباره آن‌هاست. وضعیتی که در آن نتایج مختلف و حتی متناقض از سوی جامعه محققان، بدون هیچ‌گونه نگرانی، پذیرفته شده یا تلقی به قبول شده، نامطلوب و ناخوشایند است. پنجم، این مطالعات چندین ایده و روش نو را برای تحلیل تاریخی احادیث معرفی کرده، می‌آزمایند. ششم، به استثنای یک پژوهش که اکنون در دسترس قرار دارد، هیچ‌یک از این پژوهش‌ها تاکنون منتشر نشده یا به انگلیسی نشر نیافته‌اند.

پنج پژوهش نخست در این کتاب را هارالد موتسکی طی شانزده سال اخیر نگاشته است و بر اساس سیر تاریخی ترتیب یافته‌اند. به منظور روشن‌سازی استدلال‌ها تا حد امکان، این پژوهش‌ها برای ویرایش انگلیسی بازبینی شده‌اند. نوشته‌های جدیدتر تنها در جایی افزوده شده‌اند که ضروری به نظر می‌رسیده است.»

فصل نخست با عنوان «فقه ابن شهاب زهری، مطالعه‌ای نقّادانه و منبع‌شناسانه» به نظریه ژوزف شاخت پرداخته است که بر اساس آن، اغلب گزارش‌های یافت شده در منابع اسلامی و منسوب به عالمان نسل تابعان، مانند ابن شهاب زهری، ساختگی هستند.

فصل دوم این کتاب با عنوان «مطالعات حدیث به کجا منتهی می‌شود؟» به بازبینی انگاره‌های یونبول درباره احادیث اسلامی و روش‌های تحلیل اِسناد او که در مقاله‌اش در مورد نافع ارائه شده، پرداخته است. مفاهیم دشوار این روش‌ها مانند «حلقه مشترک حقیقی و ظاهری»، «رشته منفرد» و «غور» مورد بحث قرار گرفته و احتمالات دیگری برای تفسیر این پدیده‌ها پیشنهاد شده‌اند.

فصل سوم با عنوان «پیامبر [ص] و بدهکاران، واکاوی تحلیل یک حدیث» به چند روایت منسوب به پیامبر [ص] و فقهای اسلامی متقدم پرداخته است. از جمله آن‌ها روایتی است که در آن گزارش شده خلیفه اموی، عمر بن عبد العزیز رسماً طرف‌داری خود را از «توقیف شخص» در دعوای بدهی اعلام کرد، حدی که به اجماع مؤخرترِ مکاتب اصلی فقه اسلامی مردود است.

فصل چهارم کتاب با عنوان «الردّ علی الردّ: درباره روش تحلیل حدیث» درواقع پاسخی است به مقاله‌ای که اِشنایدر در مجله اسلام با عنوان « روایت و وثاقت. داستان پیامبر دانا، سارق بی‌پروا و معتبرترین مؤمن » منتشر کرده بود.

فصل پنجم این کتاب با عنوان «بحثی در باب خاستگاه‌های تفسیر اسلامی» به تحلیل روایات تفسیری ارائه شده از سوی هربرت بِرگ در مقاله‌اش، «الگوهای رقابتی در مطالعه خاستگاه‌های اسلامی: آیات 89-91 سوره حجر و ارزش اسناد» را نقد و بررسی می‌کند. پژوهش او در واکاوی کارآمدی روش ترکیبی تحلیل اسناد و متن تاریخ‌گذاری احادیث ـ روشی که در آن تحلیل سلسله راویان و اَسانید با تحلیل متون تلفیق می‌شود -‌ و مقایسه آن با روش پیشنهادی جان ونزبرو در تحلیل متون تفسیری مد نظر بوده است. چون کاربرد روش ترکیبی تحلیل اسناد و متن بِرگ کمتر مورد توجه قرار گرفته، تحلیل پیچیده‌تری از تفسیر اولیه مورد بحث آیات قرآن[کریم]، در این پژوهش ارائه شده است. این پژوهش، به ترسیمی از خاستگاه‌ها و توسعه تفسیر اسلامی قرآن [کریم] انجامیده که از باور و مشی جاری در تحقیقات غربی متفاوت است. در فرجام این پژوهش، رهیافت ونزبرو در تحلیل و تاریخ‌گذاری متون تفسیری مورد بررسیِ نقادانه قرار گرفته است.

فصل ششم، «هجوم هُذیل: نسخه ابن شهاب زهری از واقعه» است که نیکلت بوخوف‌ـ‌ وان در وورت (از دانشگاه نایمخن) نگاشته، پژوهش او مجموعه روایات مربوط به گونه شرح حال‌نگار‌ی و مغازی – یعنی داستان‌های زندگانی و اقدامات نظامی محمد [ص] – را با به کارگیری روش ترکیبی تحلیل اسناد و متن تحلیل می‌کند.

فصل نهایی کتاب «گناه و مجازات در مدینه قدیم: خاستگاه یک روایت مغازی» اثر سن و.آنتونی از شیکاگوست. او بر مجموعه‌ای از روایات مربوط به یک واقعه تمرکز دارد که گویا در مدینه و در طول حیات محمد [ص] اتفاق افتاده است. آنتونی با تحلیل سلسله راویان و متون روایات، تاریخ نقل آن‌ها را بازسازی کرده و قدیم‌ترین نسخه داستان و نیز پیرایه‌های بعدی را که طی فرایند نقل افزوده شده پالایش و تاریخ‌گذاری کرده است. او با این کار، بازبینی نقادانه‌ای را بر آراء پژوهشگران غربی درباره توسعه روایات اسلامی، به صورت عام، و روایات منسوب به انس بن مالک صحابی، به طور خاص، سامان داده است.

منبع: ایبنا