افتتاح مسجد میدان تقسیم استانبول، پیروزی اسلامگرایی بر سکولاریسم حکومتی| سیدعلی بطحایی
آیین گشایش نخستین مسجد واقع در میدان تقسیم (گویش ترکی تَکسیم) توسط اردوغان نخست وزیر و رهبر حزب «عدالت و توسعه» ترکیه برگزار شد. افتتاح مسجد میدان تکسیم (گویش محلی) را نباید تنها گشایش یک مسجد ارزیابی کرد؛ بلکه این افتتاح نمادی از زنجیره تلاش‌های اسلام‌گرایان در ترکیه سکولار تحلیل کرد. نظر به اهمیت این موضوع در جریان شناسی تحولات جهان اسلام به چند نکته در این زمینه اشاره می‌کنیم.
یکم. گزافه نیست پایتخت استانبول را یکی از تأثیرگذارترین پایتخت‌های جهان اسلام بخوانیم. جایگاه استراتژیک میدان تکسیم در این کلان‌شهر، چیزی شبیه جایگاه میدان تایمز منهتن، میدان ترافالگار لندن و میدان التحریر قاهره است. در چندسال اخیر تحولات «میدان تقسیم» به یکی از چالش‌های اسلامگرایی و سکولاریسم در ترکیه تبدیل شده است. یادبود جمهوریت که نماد «سکولاریسم در ترکیه» است در قلب این میدان و توسط آتاتورک نصب شده است. این میدان که هویت و نماد سکولاریسم در دوران آتاتورک پدر و بنیانگذار ترکیه امروزی است به نوعی یکی از چالش‌های رویارویی اسلام‌گرایان وسکولارهاست. از زمان آتاتورک تا امروز عمده مراکز لهو و لعب، مفساد اخلاقی، کلوپ‌های شبانه، مراکز ضد عفت وحتی N.G.O های همجنسگرایان و… در این میدان مستقرشده‌اند. از نظر جغرافیایی، میدان تقسیم از مراکز دینی و مذهبی کلان شهراستانبول فاصله دارد و به نوعی به‌گونه‌ای طراحی شده که حیات خلوت و محل اجتماع مراکز فساد شبانه در استانبول باشد. ساختار قدیمی شهری نیز طوری طراحی شده بود که هیچ مرکز فرهنگی و مسجدی در آنجا منطقه نباشد و هزینه احداث مسجد در آنجا بسیار گزاف باشد. با این مقدمه رجب طیب اردوغان در سخنرانی جمعه از خاطرات دوران کودکی خود در مورد ضرورت احداث یک مرکز دینی در این محیط یاد کرده و گفته است یاد دارم که از کودکی دوست داشتم در این منطقه مسجدی وجود داشته باشد.
دوم. در سال 2013 زمانی که حزب اعتدال وتوسعه با گرایش اسلامگرایی، تمهیدات احداث مسجدی در این منطقه را مهیا کرد، با اعتراضات شدیدی از سوی مخالفان مواجه شد. آن زمان درگیری‌هایی بین پلیس ترکیه و معترضانی که از چند روز پیش در اعتراض به تخریب بوستان گردشگری تقسیم (Taksim Gezi Parki) متحصن شده بودند، صورت گرفت. نیروهای امنیتی ترکیه با شلیک گاز اشک‌آور به سمت تظاهرکنندگان و خودروهای آب پاش، صدها تن را زخمی و بیشتر از ۵۰ نفر را بازداشت کردند. تظاهرات پس از آن روز به شهرهای دیگر هم کشیده شده‌است. این اعتراض به دلیل یک پروژه شهرداری صورت گرفت که براساس آن مقرر شد بخشی از درختان این بوستان واقع در میدان تقسیم قطع گردد و جایگزین آن یک مسجد احداث شود. نکته اینجاست که تا پیش از این بسیاری از تجمعات سیاسی و اعتراض‌آمیز در این میدان برگزار می‌شد و حالا خود این میدان موضوع اعتراض قرار گرفته بود. مسجد جدید تقسیم دقیق در ضلع شرقی میدان تقسیم و در حاشیه بنای یادبود مشهور کمال آتاتورک ساخته شده است و اسلام‌گرایان با احداث این مسجد هم تعریضی به از سیاست‌های دین زدایانه آتاتورک داشتند و هم قصد تغییر حال وهوای غیردینی این منطقه را در سر می‌پرورانند. اردوغان در سخنرانی افتتاحیه این مسجدآن را چراغ [معنویت] استانبول خواند. شاید بتوان گفت با ساخت این مسجد در آینده سر وصدای اسلام‌گرایان از میدان تقسیم و از این مسجد به سراسر جهان اسلام مخابره شود، همانند سروصدایی که از میدان التحریر قاهره به گوش جهانیان رسید و بازویی برای میدان ینی‌قاپی معرفی شود.
سوم. نیم نگاهی به جایابی مسجد و میدان تقسیم در طراحی جدید نشان می دهد که مسجد تقسیم در برابر مرکز فرهنگی آتاتورک که در آن سوی میدان قرار دارد نشان می‌دهد که این مسجد قرار است بنای یادبود آتاتورک به نوعی تحت تأثیر قرار گیرد و سایه اسلامگرایی بر سپهر سکولاریسم بیافتد. نماد یادبود جمهوریت و سکولاریسم که به خاطر آن اغلب اجتماعات حزبی، مردمی و صنفی در این مکان صورت می‌گرفت، حالا کم‌کم دارد اهمیت خود را از دست می‌دهد. ازنظر کارکرد اسلامگرایی می‌توان گفت اگر در گذشته میدان تقسیم استانبول را به عنوان نماد اسلام سکولاریسم در ترکیه بود و همواره در روز جهانی کارگر این محل به وزن کشی چپ‌ها و کمونیست‌ها تبدیل می‌شد، حالا دیگر از این خبرها نیست و مسجدی با معماری با شکوه سر برآورده که با ظرفیت چهار هزار نفری قصد دارد خط پایانی بر تاریخ ترکیه بدون اسلام سیاسی ترسیم کند. اردوغان در این مراسم اعلام کرد: «مسجد تقسیم پس از تقریباً یک و نیم سده تلاش، احداث و افتتاح شد. امیدوارم این مسجد که امروز اولین نماز جمعه در آن را اقامه کردیم، برای استانبول، کشورمان و جهان اسلام خیر و صلح به همراه آورد. این مسجد، از هم اکنون جایگاه برجسته‌ای در میان نمادهای استانبول دارد. من مسجد تقسیم را به عنوان سلامی به مسجد ایاصوفیه و هدیه‌ای برای سالگرد فتح استانبول می دانم.
چهارم. در مراسم افتتاح مسجد تقسیم هم مانند مراسم بازگشایی ایاصوفیه به عنوان مسجد، ادبیات رایج فتح استانبول به دست سلطان محمد فاتح در سال 1453 میلادی و تبدیل این شهر از یک مرکز فرهنگی غیراسلامی و مسیحی به پایتخت خلافت اسلامی، مورد تأکید فراوان قرار گرفت. چنان که علی ارباش- رئیس سازمان دیانت ترکیه- در نماز جمعه‌ای که در آن مسجد اقامت کرد، به عمد آیاتی از سوره فتح (انا فتحنا لک فتحا مبین) قرائت کرد. ارباش پیش از نماز نیز خطبه‌ای با محوریت «مساجد به عنوان مهر اسلام بر روی زمین و تأیید فتح استانبول» ایراد و افتتاح این مسجد را در ادامه اقدامات تاریخی-تمدنی توصیف کرد.
پنجم. از نکات حائز اهمیت این مراسم برگزاری مراسم حفظ قرآن پس از افتتاح واقامه نماز بود. یکی از این افراد مهم در این مجلس «عمر طیب اردوغان» نوه رئیس جمهور ترکیه بود.
اردوغان با این افتتاح و این حاشیه به هواداران خود این پیام را ارسال کرد که در کنار توجه به اسلامگرایی حزبی، فرزندان و اعضای خانواده خود را نیز بر اساس باورهای اسلامی پرورش می‌دهد تا همزمان جریانات ضداسلام‌گرایی به خاطر کم توجهی یا بی توجهی به تعالیم دینی را مورد انتقاد قرار داده و رشد نسل جدیدی از اسلام‌گرایان در ترکیه آینده را نشان دهد.
* سیدعلی بطحائی (طلبه حوزه علمیه، دانش آموخته دکتری مذاهب کلامی، مدرس دانشگاه ادیان ومذاهب وجامعه المصطفی العالمیه)/ایمیل bathaei.ali@gmail.com
