چهار تحقیق، بر اینترنت به عنوان ابزاری برای بسط تجربهٔ دینی مرسوم، متمرکزند. «مجازی‌سازی مناسک» (Virtualization of Ritual) نوشتهٔ تتسک ون دان، پیتر فرشتیگ و یوهان رولاند، با این موضع ساده‌نگر سروکله می‌زنند که مناسک آنلاین، به این دلیل اصیل نیستند که در ملموس بودن، گردهم‌آیی حضوری، و اعتبار و مکانشان، کمبودهایی دارند. مؤلفان بر خلاف این دیدگاه، استدلال می‌کنند که شرکت‌کنندگان در این مراسم‌ها می‌توانند اجرای آنلاین مناسک را به عنوان تعمیم معنادار برگزاری مناسکی تجربه کنند که در گذشته به صورت آفلاین انجام می‌شد. یکی از جالب‌ترین مقالات این مجموعه، «خلسهٔ سایبری» (Cyberrapture) است از سالواتور حیمنز مورگیا. این مقاله به این مسئله می‌پردازد که چگونه اینترنت نظریهٔ رستاخیرشناختی پیشاهزاره‌گرایی مسیحی را گسترش داده است که خود، برآمده از مجموعهٔ لفت بیهایند (Left Behind: بر جای مانده) از تیم لاهابه و جری جنکینز است. در وبسایت Youvebeenleftbehind.com، مسیحیانی که به خلسهٔ پیش از آزمون امیدوار هستند، می‌توانند (برای حق عضویت) 62 پیام ایمیل برای دوستان و اقوام ثبت‌نشده بگذارند که از جلسهٔ خلسه، حذف خواهند شد. بدین ترتیب، این وبسایت شرکت‌کنندگان را قادر می‌سازد که به رغم خطرات مشخصی که نویسندگان از آن بحث کرده‌اند، اعتقادات رستاخیزشناختی خود را تأیید کنند و دلواپسی‌های معینی را نسبت به کسانی که دوستشان می‌دارند و به جا خواهند ماند، برطرف کنند. «کاتولیسیسم دیجیتال» (Digital Catholicism) از اندرو لینچ، بر متون سایبری جدید، برای به جا آوردن آیین کاتولیک و همگام با مظاهر معمول در کاتولیسیسم آفلاین، متمرکز است. مؤلف مدعی است که اینترنت، ابزار قدرتمندی به نوآیینی مسیحی کاتولیک خواهد داد ـ حتی «برای مسیحی‌سازی خود فضای سایبری» (77). «اسلام آنلاین» (Islam Online) از خالید رزالی، پدیدهٔ تغییر کیش آنلاین را بررسی می‌کند که از طریق سبک‌ها و استراتژی‌های ارتباطی غیررسمی (به‌ویژه چت‌روم‌ها و رسانه‌های اجتماعی) تأثیر می‌گذارد و از طریق آن، جنبه‌هایی از باور و عمل مسلمان آفلاین با این مقصود ارائه می‌شود که شرکت‌کنندگان را به اظهار اسلام دعوت کنند. نویسنده یادآور می‌شود که چنین شبکه‌نگاری‌ای، انتقال به نوعی از اسلام را نشان می‌دهد که جهت‌گیری آن در حال حاضر، به عرضهٔ فردگرا و نئولیبرال محدود است (180).

به این لحاظ، فصل «اسلام آنلاین» با 8 تحقیق باقی‌ماندهٔ این مجموعه، ارتباط پیدا می‌کند؛ جهتی که بر قابلیت اینترنت برای ایجاد صورت‌های ابتکاری و غیرسنتی اظهار دینی تأکید دارد. «خواهران سایبری» (Cyber Sisters) از اما تومالین، کرولین استارکی و آنا هلافوف، ظهور صورتی جدید و مبتنی بر اینترنت از بودائیزم را توصیف می‌کند که در آن صورت‌های سنتی و مدرن با یکدیگر به پرورش و بسط «سانگهای سایبری» (cyber-sangha) زنان همکاری می‌کنند و از محدودیت‌هایی می‌گذرند که غالباً در بودائیزم آفلاین وجود دارد. «خوابگردها و بردگان برتر» (Sleepwalkers and Higher Selves) از دنیل انستاد، بر این امر متمرکز است که چگونه برنامه‌های وب‌محور نه‌گانه‌ای که نشان‌دهندهٔ روایات «خودارجاع» تجربی و بیانگر انیگرام نه‌گانهٔ گونه‌های شخصیت است، به تعمیم گستردهٔ آموزهٔ انیگرام در میان کسانی ختم می‌شود که نسبت به حساسیت‌های درمانی و «درونی» دین در غرب معاصر آشنایند. «رسانه‌ای شدن، توانمندسازی و هویت جنسی» (Mediatisation, Empowerment, and Sexual Identity) از پینگ هاونگ و شان‌ـ‌هینگ چان، اینترنت را به عنوان «جایگزین حیاتی» (94) برای معترضان همجنس‌گرای مرد و زن در چین معاصر مطرح می‌کند و آن‌ها در نبودِ اینترنت، از یک شبکهٔ ارتباطی محروم می‌ماندند، اما اینترنت این امکان را فراهم کرده که آنان به ردوبدل اطلاعاتشان بپردازند و فعالیت‌هایشان را هماهنگ کنند. این مورد خاص، بنا به نظر نویسندگان، توضیح می‌دهد که «چگونه رسانه به عنوان عاملی در دگوگونی دینی عمل می‌کند» (83). «اینترنت، چالشی برای کلیساهای سنتی» (The Internet as a Challenge for Traditional Churches) از اسلاومیر مندس، به این مسئله می‌پردازد که چگونه یک شالودهٔ مرکزگریزتر جنبش کاتولیک که «بر تخت‌نشینی عیسی به عنوان پادشاه لهستان» (115) مشخصهٔ آن است، به رغم مخالفتش با مراجع کلیسایی لهستانی، از طریق اینترنت، حمایت و پشتوانه کسب می‌کند. «کاستی‌های مدیریت» (Handling Deficiencies) از آنا نئومایر، به طرح این نکتهٔ جالب توجه می‌پردازد که انجمن‌های بحث آنلاین که در آن‌ها شرکت‌کنندگان به کاستی‌های ملموس در جماعات مسیحی توجه می‌یابند، نوعی جمعیت جایگزین برای کسانی فراهم می‌کند که به دلیل نارضایتی‌هایشان، در مراسم دینی آفلاین، شرکت نمی‌کنند. بر اساس 60 مصاحبه با مراکشی‌های و مصری‌های ساکن تورین، «تعلق دینی در عصر فیسبوک» (Religious Belonging in the Facebook Era) از ویویانا پرماتزی و روبرتا دیکوچی، به بررسی این مسئله می‌پردازد که چگونه اینترنت راه‌های جدیدی برای بودن و تعلق برای نسل دوم مسلمانان (به گونه‌ای که از والدین خارج‌زادهٔ خود متمایزند) در ایتالیا فراهم می‌کند. این نکته که چگونه رسانه‌های اجتماعی و سایت‌های شبکه‌ای، مخالفت با ساخت مساجد و نهادهای اسلامی مرتبط در اروپایی غربی را نشان می‌دهند، موضوع بحث و تمرکز مقالهٔ «مسجد اعظم دادلی و دهکدهٔ اسلامی را متوقف کنید!» (Stop Dudley Super Mosque and Islamic Village) از کریس آلن است. نویسنده با نظر به این موضوع خاص که چگونه اینترنت برای ابراز مخالفت در منطقهٔ غرب میانهٔ انگلستان به کار می‌رود، کارکرد منابع سایبری در تلاش‌های اسلام‌هراسانه را تحلیل می‌کند. در نهایت، «درک فرد مسلمان از هویت، اجتماع، تنوع و اقتدار در عصر اینترنت» (Muslim Perceptions of Identity, Community, Diversity and Authority in the Internet Age) از فرانتس ولکر گریفنهاگن، یک پروژهٔ کانادایی از 2013 تا 2017 را توصیف می‌کند، مبتنی بر این فرض که فناوری دیجیتال دارد درک «نتزن» های (شهروندان اینترنتی) مسلمان کانادایی را از خودشان تغییر می‌دهد.
عیب و ایراد مرسوم مجموعه‌های گردآوری‌شده، این است که فصل‌های تشکیل‌دهنده به لحاظ کیفی، متوازن نیستند. چنین ایرادی به این مجموعه وارد نیست. لازم است نویسندگان شاخص این مجموعه، علاوه بر طرح موضوعات واقعاً جالبی که در این‌جا اشارهٔ مختصری به آن‌ها شد، بر مسائل روش‌شناختی‌ای بپردازند که در تحقیقاتشان بروز می‌کند. در این زمینهٔ نسبتاً جدید در زمینهٔ «تحلیل دین سایبری» (cyber-religion analysis)، چنین تأمل روش‌شناختی‌ای ضرورت دارد. با ملاحظهٔ این مجموعه به عنوان یک کل، می‌توان چهارچوب روش‌شناختی‌ای را تشخیص داد که در حال ظهور است. علاوه بر این، در پرتو نقش برجستهٔ مسلمانان در تعاملات دینی جهان، این نکته قابل ستایش است که یک سوم جستارها در این مجموعه، بر تعامل اینترنت و اسلام متمرکزند.

تقریباً همهٔ نسل‌ها شاهد پیش‌گویی‌هایی دربارهٔ از بین رفتن دین بوده‌اند. کذب همهٔ آن پیش‌گویی‌ها تقریباً بدون استثنا، ثابت شده است. دین انطباق شگفت‌آوری دارد. یقیناً پاره‌ای از مظاهر دین تحلیل رفته یا نابود شده است، اما به جای آن‌ها مظاهر جدیدی به وجود آمده است. شماری از افراد منکر این بوده‌اند که آخرین دگرگونی دین، در تعاملش با «جهان سایبری» به طور کلی و اینترنت به طور خاص است. به همین دلیل، این اثر را تنها می‌توان به عنوان یک مساهمت ارزشمند برای فهم انطباق مدوام دین به عنوان یک پدیدار ابدی انسانی تلقی کرد.


مشخصات کتاب‌شناختی:
Religion and Internet, edited by Daniel Enstedt, Göran Larsson, and Enzo Pace, Leiden & Boston: Brill, 2015, Annual Review of the Sociology of Religion 6, 217 pp.

به سردبیری دانیل انستد، گوران لارسن و انزو پیس
ناشر: لیدن و بوستن: بریل
نشریهٔ سالانه جامعه‌شناسی دین، شمارهٔ 6 (Annual Review of the Sociology of Religion 6)
سال: 2015 - 217 صفحه
نویسندهٔ گزارش کتاب:
تئودور پولچینی
کالج دیکنسن، کارلایل، پنسیلوانیا، ایالات متحدهٔ آمریکا

مترجم فارسی:
علی کوچکی