شش سال پس از بهار عربی
شاید به نظر برسد که بهار عربی دیگر به تاریخ و به خاطره‌ها پیوسته است، اما طبق یکی از گزارش‌های اخیر که توسّط گروهی از تحلیل‌گران عرب و امریکایی تهیه شده، هنوز هم در سراسر خاورمیانه مردم مشتاق برخورداری از حکومت‌های بهتری هستند.
شش سال پیش در چنین ماهی بود که معترضان رژیم حسنی مبارک را در مصر سرنگون ساختند. سرنگونی مبارک نقطۀ اوج شورش‌های عربی بود. اما از آن زمان تا به امروز وضعیت عرب‌ها همچنان اسفناک بوده است و ما شاهد جنگ‌های داخلی در لیبی، سوریه، یمن و ظهور داعش بوده‌ایم.
طبق این گزارش که «شکست‌های اعراب: شهروندان، دولت‌ها و قراردادهای اجتماعی» عنوان دارد، اعراب با وجود بدبیاری‌هایشان همچنان سودای برخورداری از حکومتی بهتر را در سر دارند. مؤلف اصلی گزارش، آقای «مروان معاشر» وزیر سابق امورخارجۀ اردن است و سه عرب و سه آمریکایی دیگر نیز با وی همکاری داشته‌اند.
در این مطالعه از 103 تن از اعراب سرشناس نظرسنجی صورت گرفت. پاسخ‌دهندگان از استبداد و فساد به عنوان بزرگ‌ترین مشکلات منطقه نام بردند. از نظر آنها اهمیت این مشکلات در حکومت مهم‌تر از مسئلۀ تروریسم، منازعات فرقه‌ای یا دیگر مسائل امنیتی بود.
در گزارش ذکر شده که شش سال از شورش‌های عربی می‌گذرد و هنوز اکثر کشورهای عرب با بحران حکومتی مواجه هستند. این کشورها شامل اکثر سلطنت‌های منطقه می‌شود؛ مثل اردن و عربستان سعودی که در مقایسه با کشورهای همسایۀ خود از ثبات بیشتری برخوردار بوده‌اند، اما مردمانشان همچنان تشنۀ برخورداری از حیات سیاسی آزادانه‌تر و پویاتری هستند.
برای تهیۀ گزارش از نتایج نظرسنجی‌ای تحت عنوان «فشارسنج عربی» استفاده شده است که از سال 2006 تاکنون هر دو سال یک‌بار در پانزده کشور عربی انجام می‌شود. دستاوردهای نظرسنجی گویای آن است که اعراب خواستار برخورداری از نظام‌های سیاسی بهتر و آزادتری هستند. در آخرین نظرسنجی که سال گذشته انجام شد، فساد و اقتصاد به عنوان مهم‌ترین منبع مشکلات شناخته شدند.
پاسخ‌دهندگان بسیار باصراحت پاسخ داده بودند. در یکی از سؤالات پرسیده شده بود که آیا در دولت آنها فساد «متوسط یا زیاد است»، و 90% تونسی‌ها، 84% مصری‌ها و الجزیره‌ای، 83% فلسطینی‌ها، 76% مراکشی‌ها و 63% اردنی‌ها پاسخ مثبتی به این سؤال داده بودند.
اینترنت جهان عرب را بیش از آنچه غربی‌ها متوجّه آنند دگرگون ساخته است. طبق مطالعۀ «کارنگی»، اعراب به طور میانگین پنج ساعت در روز در فضای مجازی سیر می‌کنند. در سال 2014 سعودی‌ها بیشترین تماشاچیان یوتیوب در سطح جهان بودند و در توئیتر نیز بیش از همه فعالیت داشتند. در این سال روزی 17میلیون توئیت در جهان عرب ارسال می‌شد.
به لطف اینترنت، شهروندان احساس می‌کنند که به یکدیگر و به جهان خارج وصل هستند. آنها خواستار حقوق انسانی خود هستند؛ از جمله حقّ انتقاد از حکومت. شگفت‌آور است که «فشارسنج عربی 2016» نشان داد دو سوم کسانی که مورد نظرسنجی قرار گرفتند معتقد بودند که می‌توانند بدون هیچ ترسی از دولت خود انتقاد کنند.
شوق برخورداری از یک حکومت بهتر از این جهت اهمیت دارد که ما اکنون در وضعیت فلاکت‌باری به سر می‌بریم. در گزارش ذکر شده است که: عظمت فاجعه‌ای که از فوریۀ 2011 تاکنون در جهان عرب رخ داده قابل‌توصیف نیست. در سال 2015، بیش از 143 میلیون تن از اعراب در کشورهایی زندگی می‌کردند که یا درگیر جنگ بودند یا اسیر در دست اشغال‌گران! اعراب تنها 5% جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، اما نیمی از پناهندگان جهان عرب هستند.
در این مطالعه تاکتیک‌هایی که پلیس و دولت در بخش اعظم جهان عرب از آنها استفاده می‌کنند، مسبّب رشد کند سیاسی دانسته شده و گفته شده است که در کشورهای عربی تفوّق بخش‌های امنیتی و نیروهای مسلّح تأثیر به‌سزایی در بروز بحران‌های سیاسی و حکومتی داشته است.
معاشر در بخش نهایی گزارش می‌نویسد که برای نیل به یک حکومت بهتر، باید پلورالیسم را محترم شمرد. یک‌نواختی و هم‌شکلیِ خفقان‌آورِ مردم منجر به رکود جوامع عربی شده است.
