احمد پاکتچی: گام‌های اساسی مطالعات قرآنی بر پایه انسان‌شناسی برداشته شده است

احمد پاکتچی: در ایران گام‌های اساسی در مطالعات قرآنی بر پایه انسان‌شناسی برداشته شده است
روزنامه فرهیختگان در صفحه اندیشه، به موضوع «جای خالی انسان‌شناسی طبیعی» در نشست کاربرد الگوهای انسان‌شناسی در مطالعه قرآن کریم پرداخته و بخشی از سخنان احمد پاکتچی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را روایت کرده است.

در این گفتار آمده است:
«انسان‌شناسی علمی است که از دو شاخه طبیعی و فرهنگی تشکیل شده است. در حال حاضر قرآن‌پژوهان برپایه انسان‌شناسی فرهنگی به مطالعه قرآن می‌پردازند و جای خالی انسان‌شناسی طبیعی در مطالعات قرآنی به چشم می‌خورد. پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که «انسان‌شناسی» چگونه جای خود را در مطالعات قرآنی باز کرد؟ در پاسخ به این سوال باید به روند مطالعات قرآنی در اندیشه‌های سیدجمال‌الدین اسدآبادی و شاگرد وی شیخ محمد عبده اشاره کنم. عبده به‌طور عملی اندیشه سیدجمال‌الدین اسدآبادی در مطالعات قرآنی را ادامه داد و کتاب «تفسیرالمنار» را نگاشت. وی در این کتاب به ضرورت مطالعه علوم مختلف برای تفسیر قرآن اشاره می‌کند و سومین علوم برای تفسیر قرآن را اشراف مفسر به «احوال بشر» می‌داند و درباره این علم که همان انسان‌شناسی است در سه صفحه به‌طور مفصل توضیح می‌دهد.

جریان و جایگاه انسان‌شناسی در مطالعه قرآن کریم پس از عبده در دو شاخه مطالعاتی ادامه یافت. عده‌ای از پژوهشگران، سنت عبده را در مطالعات قرآنی ادامه دادند و پژوهشگران دیگری مانند «محمد آرگون»، «فضل‌ الرحمن» و «محمود شکری الآلولسی» از جمله اشخاصی بودند که شاخه‌ای مستقل در پژوهش قرآنی بر پایه انسان‌شناسی را پدید آوردند. از دهه ۱۹۵۰ تک‌نگاشت‌های انسان‌شناسی و پژوهش‌های قرآنی برپایه این علم در میان مسلمانان و مستشرقان آغاز شد. «محمد حمیدالله» نخستین مفسری بود که بر مبنای سوره «قریش» به تفسیر آن پرداخت و واژه «ایلاف» در این سوره را روابط اقتصادی و دیپلماتیکی شهر مکه عنوان کرد. سابقه پژوهش قرآنی بر پایه انسان‌شناسی به مستشرقان فرانسوی و هلندی بازمی‌گردد. «فضل‌الرحمن» به‌عنوان یکی از مفسران نام‌آشنا در عرصه قرآن تاکید می‌کند که امروز بر مسلمانان لازم و ضروری است تفسیرهای جامعه‌شناسانه، انسان‌شناسانه و عرضه‌شناسانه از قرآن ارائه دهند تا بتوانند قرآن را با نیازهای اساسی زندگی خود منطبق کنند. اگر رویکرد پیوند و ارتباط بین آیات را فراموش کنیم ارتباط قرآن با تاریخ از دست می‌رود. در ایران نیز گام‌های اساسی در مطالعات قرآنی بر پایه انسان‌شناسی برداشته شده است.

زبان عربی متشکل از شبکه‌ای از معانی است که پیدا کردن این شبکه نیز تنها با مطالعات معناشناسی امکان‌‌پذیر نیست. برای دست یافتن به این مطالعات باید اطلاعاتی از شیوه زندگی اعراب به دست آورد. خویشاوندی و خانواده، اسکان و شهرنشینی، تعلیم و تربیت و انسان‌شناسی اقتصادی و سیاسی شاخه‌های مطالعاتی در پایه انسان‌شناسی فرهنگی است. آیه ۵۳ سوره فرقان آیه ۴ سوره احزاب از جمله آیاتی هستند که به مساله انسان‌شناسی فرهنگی در شاخه خویشاوندی و خانواده اشاره می‌کنند.»

حمله فون هایک به «علم‌پرستی» در سراسر زندگی، به خاطر حد و اندازه شناخت، به‌ویژه در علوم انسانی بود
فرهیختگان در صفحه اندیشه و ذیل عنوان «آموزش کیفی با هر هزینه ‌ای»، بخشی از مقاله‌ «نستا د ِواین»، ‌استاد دانشگاه وایکاتو نیوزیلند را با ترجمه مهدی بهلولی منتشر ساخته و در آن، به اندیشه‌های فون هایک در زمینه آموزش پرداخته است.

در مقدمه این یادداشت، می خوانیم:
«این نوشته در نقد دیدگاه‌های آموزشی فریدریش آگوست فون هایک فیلسوف و اقتصاددان اتریشی است که در آن نسبت به طرح آموزش در اقتصاد به نکات مهمی اشاره می‌کند. هایک در این نوشته به‌شدت به رویکرد آموزشی به مدرسه پلی‌تکنیک فرانسه حمله می‌کند و «دِ واین» نیز در مقاله خود با تاکید بر این مساله، به تشریح دیدگاه‌های آموزشی او می‌پردازد، دیدگاه آموزش کیفی با هر هزینه‌ای را اصلی بنیادین تلقی می‌کند.»

«نستا د ِواین» در این نوشتار، آورده است:
«دیدگاه‌های فردریش فون هایک، فیلسوف و اقتصاددان اتریشی بنام سده بیستم، درباره برتری بازار، به‌ویژه در زمینه آموزش به گستردگی به کار گرفته شده است؛ البته با پیامدهایی که به‌شدت برای او ناخوشایند بود. هایک، در آموزش، یک لیبرال کلاسیک بود.
او سخت به ارزش آموزش رشته‌های فرهنگی (ادبیات، تاریخ، فلسفه و زبان‌ها) باور داشت و در برابر مفهوم آموزش گره خورده با اقتصاد ایستادگی می‌کرد. این ایستادگی هم به خاطر نارسایی ذاتی این آموزش به‌عنوان آموزش (راستین) بود و هم به خاطر محدودیت‌های شناخت ما، که پرورش دانش‌آموزان برای آینده‌ای که ما نمی‌توانیم بشناسیم را ناشدنی می‌کند. اینها از حمله تندش به مدرسه پلی‌تکنیک فرانسه (Ecole Polytechnique) با این باور که ما می‌توانیم همه چیز را بدانیم – در نتیجه همه چیز را مهندسی کنیم – آشکار می‌شود.

نزد هایک، مدرسه پلی‌تکنیک، ریشه اصلی سوسیالیسم است و سوسیالیسم برای او باور به امکان شناخت کافی برای توانا بودن به دگرگون کردن جامعه انسانی است. او از این ادعا با عنوان «نخوت» یاد می‌کرد؛ غروری که خدایان را به چالش می‌گیرد. او در سراسر زندگی‌اش نیز، باز هم به خاطر حد و اندازه شناخت و به‌ویژه در علوم انسانی، به «علم‌پرستی» حمله کرد. نزد هایک، همین محدودیت‌های شناخت بشری است که بازار را تا این اندازه مهم می‌کند؛ چراکه بازار، اطلاعات را پدید می‌آورد، منتقل می‌کند و در اختیار همگان می‌گذارد و از این نظر، هیچ نهاد انسانی دیگری نمی‌تواند با آن رقابت کند.

هایک از شکل محدودشده دانش، که در مدرسه پلی‌تکنیک آموزش داده می‌شد، به‌شدت بیزار بود .او به‌ویژه از نبود زبان‌های یونانی و دیگر زبان‌ها، تاریخ و ادبیات، یاد و پیامد این آموزش را چنین توصیف می‌کرد: «… متخصص فنی که به‌عنوان فردی آموزش دیده به شمار می‌رود – چراکه مدرسه‌های دشوار را پشت سر گذاشته- کسی است که شناخت کمی از جامعه، زندگی، رشد، پرسش‌ها و ارزش‌هایش دارد یا سراسر از آنها بی‌خبر است. این آگاهی‌ها تنها می‌تواند از رهگذر مطالعه تاریخ، ادبیات و زبان‌ها به دست آیند.»
پس لابد او محدود کردن آموزش به موضوع‌های شغلی و تجاری مد روز را هم تایید نخواهد کرد؛ یعنی همان که اغلب، برون داد منطقی به‌کارگیری اصول بازار در آموزش است. درواقع و از نظر تبارشناسی، مفهوم سرمایه انسانی – که شالوده بیشتر فشار بر مدرسه را می‌ریزد، فشاری که می‌خواهد از آن میدانی برای کارآموزی اقتصاد پدید آورد- به دیدگاه‌های لودویک فون میزس و فون هایک برمی‌گردد و سرراست با بدبینی هایک نسبت به خردمندی، برنامه‌ریزی و پیش‌بینی‌پذیری در می‌افتد.
گرچه بازطراحی آموزش به‌عنوان «بازار» می‌تواند همسو با دیدگاه‌های هایک درباره «کاتالاکسی» [واژه‌ای یونانی که هایک به جای واژه اقتصاد به کار می‌برد؛ چراکه در ریشه یونانی economy به معنای اقتصاد، نوعی کنترل و مهار وجود دارد، که هایک با آن مخالف است] ارزیابی شود؛ یعنی اینکه رقابت میان مدرسه‌ها، باید اطلاعات درباره بهترین مدل مدرسه را در اختیار همگان بگذارد؛ مدرسه‌ای که بالاترین قیمت را درخواست می‌کند لابد با درنظر گرفتن بازماندگی تکاملی، نسخه پیشنهادی‌اش برای برنامه درسی، بسیار عمیق‌تر، متاثر از ایده بایسته‌های پرورش سوژه‌ای است که طبیعتا نمی‌تواند به تولید طراحی شده گونه معینی کارگر، یا حتی مدیر، فروکاسته شود.

بی‌اعتمادی ژرف هایک به درگیرشدن دولت در اقتصاد، بسا به اینجا بینجامد که شخص بپندارد که او از خصوصی‌سازی آموزش پشتیبانی می‌کند؛ اما در گزارش خود از تحصیل خودش در دانشگاه وین، هیچ نشانه‌ای نیست که باور داشته باشد آن دانشگاه به‌عنوان نهادی خصوصی کارآمدتر خواهد بود. پذیرش کلی دیدگاه‌هایش درباره خطرهای ذاتی ارائه دولتی خدمات، برای حمایت از برنامه‌های خصوصی‌سازی به کار گرفته شده است؛ برنامه‌هایی که گام‌های رفتن به سوی خصوصی‌سازی آموزش را هم دربرمی‌گیرند. اما محتمل می‌کند که هایک دست‌کم از درگیری کمیته دولت در ارائه آموزش، به‌عنوان خیری همگانی، پشتیبانی می‌کند.

مساله اساسی رویارویی آموزشی، که از به کارگیری دیدگاه‌های هایک ریشه می‌گیرد، این است که کاربست اصول بازار چه‌بسا شکل‌گیری فردیتی را محدود کند که داوری‌اش- که در شمار زیاد انتخاب‌ها ورزیده می‌شود- را نه تکاملی به سوی پیشرفت همیشگی را می‌آفریند.
مخالفت هایک با آموزش محدود پلی‌تکنیک، نشان می‌دهد آموزش کیفی، با هر هزینه‌ای، برای پروژه ادامه‌دار لیبرال، حتی در شکل نولیبرالی‌اش، بنیادین است.»

اخبار کوتاه صفحه «اندیشه»:
چند و چون نسبت فلسفه و علوم انسانی- اجتماعی
خدمات متقابل فلسفه و علوم انسانی – اجتماعی در ایران معاصر در نشستی به میزبانی انجمن جامعه‌شناسی ایران و با سخنرانی مالک شجاعی بررسی می‌شود. محور بحث این نشست در باب چند و چون نسبت فلسفه و علوم انسانی- اجتماعی است. این نشست شنبه، ۱۴ شهریور از ساعت ۱۷ تا ۱۹ در محل سالن کنفرانس انجمن جامعه‌شناسی ایران واقع در بزرگراه جلال آل احمد، زیرپل گیشا، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، نیم طبقه اول برگزار می‌شود.

دومینیکن‌ها و شیعیان
پژوهشکده غرب‌شناسی و علم‌پژوهی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، هم‌اندیشی دومینیکن‌ها و شیعیان (گزارش علمی کنفرانس علم و دین در کُلن) را با سخنرانی امیر صادقی برگزار می‌کند. این نشست ۱۵ شهریور از ساعت ۱۰ تا ۱۲ در محل سالن ادب واقع در بزرگراه کردستان، خیابان ایران‌شناسی (۶۴)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار می‌شود.

دیگر عناوین منتشر شده در «فرهیختگان» امروز:

وزیر اطلاعات خبر داد: ممانعت از سربازگیری داعشی در ایران

سیدشهاب‌الدین چاوشی، معاون سیاسی، اجتماعی استاندار تهران: گروه‌های خودسر حواس‌شان را جمع کنند / انتظار داریم که افراد و گروه‌های خودسر هم حواس‌شان را جمع کنند که بی‌قانونی جایی در کشور نخواهد داشت. تجمع مقابل سفارت انگلستان که روزهای گذشته انجام شد، خلاف قانون بود و اجازه‌ای گرفته نشده بود. نیروی انتظامی در این تجمع با سعه‌صدر و حوصله برخورد کرد و ما از آنها قدردانی می‌کنیم. اگر جز در چارچوب قانون اقدامی انجام شود، خودسرانه است.

در استفتاهای جدیدی که درباره محمدعلی طاهری از آیات ناصر مکارم‌شیرازی، محمدعلی علوی‌گرگانی و محمدعلی گرامی درباره حکم ارتداد او آمده است: «هیچ‌گونه حکم ارتداد قطعی برای این فرد صادر نشده است.»

دعای امام زمان برای پیروزی احمدی‌نژاد! / سایت خبرآنلاین در بخش «حافظه کوتاه»، ادعای «دعای امام زمان برای پیروزی محمود احمدی‌نژاد در انتخابات سال ۸۴ » را بازنشر داد و نوشت: «پنج روز پس از انتخابات سوم تیر سال ۱۳۸۴ نشریه پرتو سخن که وابسته به موسسه علمی پژوهشی امام خمینی(ره) به سرپرستی محمدتقی مصباح‌یزدی است، سخنان وی در جمع اعضای کانون طلوع را منتشر کرد .در این خبر آمده بود: «دیشب یکی از دوستان حاضر در جلسه نقل کرد قبل از برگزاری مرحله اول انتخابات به محضر یکی از علمای اهواز رسیدم، ایشان گفت نگران نباشید، احمدی‌نژاد رئیس‌جمهوری می‌شود. ایشان گفته بود که شخصی شب بیست‌وسوم ماه رمضان در حال احیا، پیش از نیمه‌شب به خواب می‌رود. در خواب به او ندا می‌شود که بلند شو برای احمدی‌نژاد دعا کن، وجود مقدس ولیعصر(عج) دارند برای احمدی‌نژاد دعا می‌کنند. می‌گوید من حتی اسم احمدی‌نژاد را نشنیده بودم و اصلا او را نمی‌شناختم.»

اعدام ۱۱۲ داعشی به اتهام کودتا / داعش ۱۱۲ عضو خود را در جنوب شهر موصل عراق به اتهام تلاش برای کودتا علیه ابوبکر بغدادی اعدام کرد.