شبکه‌های خانگی قرآن‌خوانی و قرآن‌دانی

إِنَّ هَـذَا الْقُرْآنَ یِهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً[۱]

قرآن کریم همان اکسیری است که رسول اعظم اسلام بر جان‌های فرسوده از شرک و جهالت عربِ غرقه در بدویت قبائلی نواخت و با دعوتی به سادگی قولوا لا اله الا الله تفلحوا که صد البته سرشار از ایمان و یقین تمام بود، مس وجودشان را زر ناب ساخت. یاران محمد (ص) همگی از یم نور قرآن مشعشع گشتند و جهانی را روشنایی بخشیدند. اما این فقط یک آغاز بود، قرآن کریم نه فقط از عرب قبائلی حجاز که از مردان و زنان سرزمین متمدن فارس هم دل‌ربایی‌ها نمود و صدها و هزاران مدرس نام‌آور پروراند.

    نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت                        به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد

این صحیفه آسمانی در طول بیش از چهارده سده گذشته محرک اندیشه و چراغ راه هزاران هزار از ابناء بشر درهمه اقالیم این کره خاکی، از جنوب تا شمال و از شرق تا غرب بوده است؛ همین امروزه، قرن بیست و یکم و در عصر پساتجدد این کتاب آسمانی ازچنان گیرایی و کششی در لفظ و معنا برخوردار است که ای بسا به عصر پیشا تجدد شانه می‌زند. قرآنیان همه‌ جا با شور و شوقی از سنخ عشق پای رحل‌ها و بر گرداگرد قاریان خوش الحان حلقه می زنند تا کام جانشان را از شهد الفاظ و معانی قرآن لبالب سازند؛ تا راه یابند، سره از ناسره باز شناسند، رسم پارسایی بیاموزند، عبرت گیرند، اعتبار یابند، کار نیکو کنند و تا بی نهایت پر گشایند که انا الیه راجعون.[۲]

در سرزمین کهن ما ایران، قرن‌هاست که قرآنیانمان با آنکه پارسی زبان اند، دل در گرو دریای پر درّ قرآن، در حرم و حریم آن خدمت‌ها کرده‌اند از تدبر و تفسیر گرفته تا تلاوت و قرائت و کتابت، و از ترجمه، تذهیب و تکثیر گرفته تا بذل جان در طریق اشاعه و پاسداری از آن. قرن‌های قرن است که مکتب‌خانه‌ها دائر کردند و فرزندان را از عهد خردی با تلاوت آن آشنا ساختند، و آداب حرمت نهادن به آن را به آنان بیاموختند، بزرگش داشتند و بر سرش بنهادند.

در عهد کنونی و پس از انقلاب اسلامی، به رهبری مردی بزرگ که دستی سترگ در تفسیر معنوی از آن صحیفه نور داشت، عشق به قرآن در میان شیخ و شاب چنان افزون‌ شد که جوانان اضعافا مضاعفه به سوی محافل قرآنی روان شدند. در هر کوی و برزن و در هر بوم و بر محفل تلاوت و قرائت برپاشد و از رو خوانی و روان خوانی تا ترتیل و تحقیق و از حفظ یک جزء تا حفظ سی جزء چه سبقت‌ها و چه مسابقت‌ها که میان جوانان برپاشد و چه شور و شوقی به راه افتاد که نظیر نداشت. جوانان خوش صدا و خوش قریحه در مجالس حضور یافتند و استادان بی توقع همه علم و تجربت خویش عرضه کردند. بازار قرآن رونقی بی مانند یافت. اندک اندک قاریان بنام از مهد قرائت، مصر کهن در میان این جمع مستان پرشور حضور یافتند و با اصوات روحانی و الحان آسمانی گرما بخش محافل شدند و به جوانان عاشقِ قرآن الهام‌ها کردند. هم‌اینک هزاران قاری خوش صوت در اطراف و اکناف کشور گوش‌ها را می نوازند و قلب‌ها را صیقل می زنند. باید افزود که توجه ویژه رهبری معظم انقلاب به موضوع قرآن، قرائت و حفظ آن از جمله عوامل اصلیِ مؤثر در این جنبش قرآنی بوده و هست، به ویژه که معظم له در قرائت قرآن و مسائل مربوط به آن صاحب نظر بوده و از پیش از انقلاب به این عرصه علقه، انس و اهتمام داشته اند و سلسله جنبان این تحولات مسعود قرآنی در کشور هستند.

سالیانی پیش طرحی نو در انداخته شد: قرائت یک صفحه بعد از نماز در مساجد که استقبال شایسته‌ای از آن شد و به سنتی حسنه بدل گشت. طوبی لمن سنّه و حسنُ مآب. قرائت و تلاوت پیش درآمدِ تدبر و عمل است. و بی تردید این تلاوت‌های عمومی آثار و برکات خود را دارد. اما بازهم حضور و نفوذ قرآن در میان ما تمام عیار نیست.  

ب) جزئیات طرح شبکه‌های خانگی قرآن‌خوانی و قرآن دانی

این قلم افتخار دارد تا در این بهار قرآن و فصل صیام[۳] طرح نوی دیگری را پیش نهد که اگر عطف به آن، از سوی صاحب همتانی که دل در گرو قرآن دارند اهتمامی شود، در زمانی نه چندان دور حضور قرآن را در میان ما افزون‌تر و جدی تر خواهد نمود:شبکه‌های خانگی قرآن‌خوانی و قرآن دانی.[۴] معمولا به لحاظ سببی و نسبی می توان یک کانون خانوادگی از خویشان درجه یک و دو و سه را تصور کرد که یک جمع خانوادگی بسیار نزدیک را شکل می دهند. و از آنجا که هر کدام از این افراد عضوی از یک کانون خانوادگی دیگر هم هستند، در تصور ذهنی زنجیره‌ای به هم پیوسته از خانواده‌ها را در یک اجتماع بزرگِ مثلا شهری شکل می‌دهد. حال اگر در کانون یک خانواده محفلی قرآنی برپا شود و بعد یکی از اعضای این کانون که عضو کانون دیگری است به یاری تجربه نخست در آنجا محفلی دیگر سامان دهد و باز یک عضو دیگر در کانون دیگری محفل سومی را دائر کند و این محافل به تدریج به صورت زنجیره‌ای و شبکه ای در یک شهر به هم متصل گردند آن‌گاه ممکن است پس از یک دوره زمانی نه چندان بلند مدت یک شهر بزرگ دارای صدها محفل قرآنی خانگی منظم خواهد شد. مقصود آن است که در بلند مدت این امر به نحو طبیعی اتفاق خواهد افتاد نه آنکه اصراری بر شکل‌گیری این زنجیره باشد. در قدم نخست مهم تشکیل این محفل خانوادگی است که در هر خانواده ای امکان آن وجود دارد.

اما برگزاری این شبکه های خانگی قرآن بایستی از کیفیت و شرائطی برخوردار باشد که هم مانع برگزاری آنها نگردد و هم در سطحی نباشد که سبب دلزدگی و تعطیلی آنها را فراهم آورد. به نظر می رسد با نگاهی واقع نگرانه این شرائط را می بایست لحاظ نمود:

۱.     هدایت و مدیریت علمیِ هر حلقه‌ای از این شبکه [= محفل قرآنی خانوادگی] توسط یکی از اعضاء خانواده، به عنوان استاد، که از دیگران در این امر صلاحیت بیشتری دارد. بدیهی است که گام نخست تعلیم و تکمیل روخوانی و روان خوانی اعضاء جلسه است.

۲.     انتخاب مدیر برنامه ریزی محفل با رأی اکثریت اعضا. مدیریت مالی، برنامه ریزی، اطلاع رسانی در مورد زمان، مکان و میزبان جلسه و فرستادن پیامک برای اعضا در هر هفته، هماهنگی‌های مختلف و تهیه امکانات لازم برای محفل از جمله وظائف مدیر برنامه ریزی است.

۳.     قرائت بخشی از قرآن کریم توسط افراد حاضر در محفل قرآنی خانوادگی در هر نوبت و تصحیح قرائت او توسط استاد محفل.

۴.     دعوت و استفاده از یک قاری خبره در چند نویت در سال به خصوص در محفل آغازین، چنانچه استفاده از استاد خبره به نحو دائمی میسر نباشد.

۵.     ارائه آموزه‌ها، معارف و تفسیر قرآن در هر نوبت توسط یکی از اعضا که در این زمینه‌ها آگاه تر است، به این نحو که از میان آیاتی که در هر محفل تلاوت می گردد موضوعی و آیه ای انتخاب شود و با مطالعه یکی از تفاسیر فارسی آن موضوع قرآنی طرح و بیان گردد. خوب است که موضوعات متنوع انتخاب گردند، یعنی از عقائد، اخلاقیات، احکام، قصص قرآن و غیر آنها. می توان در طول سال از یک استاد در زمینه تفسیر هم بهره گرفت. اهمیت این امر کاملا آشکار است که در این بخش حتما بر اساس منابع تفسیری شناخته شده و مشهور عمل شود و بحث توسط شخصی که در این امر کارشناس است ارائه گردد. باید افزود که می بایست جلسه صرفا به موضوعات قرآنی اختصاص یابد و از طرح مسائل حاشیه ای و غیر مرتبط مثل موضوعات سیاسی پرهیز شود.

۶.     همچنین برای پاسخ به پرسش‌هایی که معمولا در زمینه آیات تلاوت شده پیش می آید یکی از افراد که فراغت و تبحر بیشتری دارد با مراجعه به تفاسیر یا منایع مربوط دیگر پاسخ را فراهم و در نشست بعد ارائه کند.

۷.     جلسات محفل، هفتگی و هرهفته به نحو چرخشی در منزل یکی از خانواده‌ها و همراه با پذیرایی مختصر باشد و نه لزوما همراه با اطعام. جلسات جز در موارد بسیار نادر و استثنایی نباید تعطیل شود و این تعطیلی هم بایستی با هماهنگی با اعضاء جلسه صورت گیرد. مدت یک ساعت و نیم برای زمان جلسه مناسب به نظر می رسد که بر حسب مورد می تواند کم و زیاد شود.

۸.     در هر جلسه اخبار مختلف فرهنگی، قرآنی و دینی بیان شود که لازمه اش رصد اخبارفرهنگی و قرآنی ایران و جهان اسلام است.

۹.     یک کارشناس تجوید عهده دار بیان مباحث تجویدی قرآن گردد و در هر محفل مبحث تجوید بر اساس منابع تجویدی ذکر شود.

۱۰.شایسته است که حفظ برخی از سور و آیات قرآن نیز یکی از برنامه‌های این محافل باشد.

۱۱.لازم است برگزاری مسابقه قرائت، حفظ و معارف و مفاهیم قرآنی در طول سال و در برخی از مناسبات در دستور کار این شبکه قرآنی باشد که بایستی با جوائز همراه گردد.

۱۲.این نوع محافل و شبکه‌‌های قرآنی می تواند بستر بسیار خوبی برای کارهای خیر خانوادگی فراهم سازد. تشریک مساعی در حل مشکلات مالی، اخلاقی و روحی احتمالی خانواده از جمله این کارهای خیر است.

۱۳.مخاطب این طرح همه علاقه‌مندان قرآن‌اند. اما قاریان و حفاظ ارجمند قرآن در سراسر کشور که به حمد الاهی شمار آنان بسیار است، ظرفیت اصلی ایجاد این شبکه و دائر کردن و نیز مدیریت و راهبری آن هستند. وجود این حفاظ و قاریان ارجمند فرصتی عظیم و عزیز است که اگر عزم و همتی کنند در توفیق این طرح نقش و تأثیر بسیاری خواهند داشت. نهادها و سازمان‌های قرآنی و فرهنگی دولتی و غیر دولتی و نیز رسانه‌ها می توانند با حمایت‌های مادی و معنوی خود در توفیق این طرح مؤثر افتند. آنچه در این‌جا به عنوان دستور العمل برگزاری شبکه های خانگی قرآن ارائه شده است برای راه اندازی و تثبیت این شبکه‌ لازم به نظر می رسد. اما بی تردید هنگامی که چنین شبکه‌هایی دائر شود با ابتکارات مختلفی مواجه خواهد شد و بر کم و کیف آن افزوده خواهد شد. آنچه این‌جا مطرح شده، بر پایه تجربه شخصی راقم این سطوراست که انشاء الله با اقبال قرآنیان به آن ارتقاء خواهد یافت.

۱۴.قطعا چنین برنامه‌ای برکات فکری، عقیدتی، اخلاقی، معنوی و فرهنگی بسیار خواهد داشت و عطر معنویت و معارف قرآنی را به درون خانه‌ها و خانواده‌ها خواهد برد و تا حد زیادی در ابعاد روحی، معنوی و اخلاقی خانواده‌ها تأثیر گذار خواهد بود:و ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمؤمنین.[۵]

برگزاری شبکه های خانگی قرآن بایستی از کیفیت و شرائطی برخوردار باشد که هم مانع برگزاری آنها نگردد و هم در سطحی نباشد که سبب دلزدگی و تعطیلی آنها را فراهم آورد.